33Sosyoloji Sözlüğü

TEKEL

 

TEKEL

 

Tekel, isminden de
anlaşılacağı üzere piyasada tek bir alıcı veya tek bir satıcının bulunması
demektir. Tek bir talep veya tek bir arz olduğu zaman tam manasıyla piyasa­da
tekel var demektir. Alıcı tek .satıcı çok-sa, alıcı tekeli; satıcı tek, alıcı
çoksa satıcı tekeli diye bir sınıflamaya tabi tutulabilir. Örneğin Türkiye’de
üretilen meyan kökü­nün alıcısı Tekel İdaresi’dir (Alıcı Tekeli). Yine
Türkiye’de gazoz ve gıda asitlerinin tek satıcısı vardır. Fiirsan A.Ş. (satıcı
teke­li)

Bir tekel rejminin
talep yönü ve seyyal olmasına kaş ılık, arz yönünde teklik vadır. Böylece arz
yönünden rekabetin kesin ola­rak kalkmış olduğu kabul edilmektedir. Şu var ki,
böyle tam ve mükemmel bir halin oluşması gerçek hayatta hemen hemen im­kansız
gibidir. Çünkü mutlak tekel sınırsız bir piyasa gücüne sahip değildir. Tüketici­lerin
gelirinin daha büyük bir kısmını elde edebilmek için, tüm malların dolaylı reka­beti
ile karşı karşıyadır. Tekel tarafından satılan mal için hiçbir yakın ikame mal
ol­masa bile, başka bazı ikame mallan olabi­lir; alüminyum yerine plastik,
çelik yerine alüminyum vs. gibi. Devletin müdahale et­mesi, ileride rekabet
çıkabilmesi gibi kor­kular, tekelci firmanın piyasa gücünü diz­ginleyen Öteki
faktörlerdir. Bu itibarla, bir piyasada belirli bir cins mal üzerinde tek sa­tıcının
varlığı veya hakimiyeti hali tekel olarak kabul edilecektir. Demek oluyor ki,
tekel mutlak olabileceği gibi kısmi de ola­bilmektedir. Gerçekten, tekel, arzın
%100’ü yerine %60’ına hakim olabilir. Şayet arzın geri kalan %40’ını büyük
sancının hareket-lerini’etkilemeyecek derecede küçük firma­lar teşkil ediyorsa,
bu taktirde kısmi bir te­kel halinin mevcudiyeti kabul edilecektir. Tekeller
çeşitli gruplara ayrılır:

 

 1- Doğal
Tekeller:

 

Bir İşletmenin başka
hiçbir yerde bulunmayan bir doğal kaynağa sahip bulunması ona tekel olanağı
sağlar. Örneğin bir kimsenin arazisinde şifalı bir su çıkması, bir otelin
benzeri bulunmayan bir manzaraya ve plaja sahip olması bunlara te­kel gücü
sağlar. Uluslararası düzeyde bazı ülkelerin belli maden ya da tarım ürünlerin­de
doğal tekelleri olduğunu biliyoruz. Ger­çekten kahve, ananas, petrol, krom gibi
maddeler az sayıda ülkelerin tekelindedir. Gelişmiş kapitalist ülkelerde
hükümetler çeşitli doğal tekellerin çalışmasına izin ver­mekte, ancak bunları
bazı hükümet düzen­lemelerine tabi kılmaktadır. Etkenlik sağ­lama kaygı lan y
la konan bu düzenlemeler genellikle hükümetin, tekelciye yatırımının belirli
bir yüzdesi kadar kâr bırakacak bir fi­yat saplaması şeklinde olmaktadır. Bunun­la
birlikte, bu tür hükümet düzenlemeleri,

çok önemli bir sorun
olan yanlış kaynak da­ğılımını ancak kısmen düzeltebilmektedir.

 

2- Yasal Tekeller:

 

Kanunun tesbit ettiği
şartlar tekel halini yaratmaktadır. Diğer bir deyişle, bir malın ya da hizmetin
üretimi ya­sa ile tek bir işletmeye bırakılmışsa, buna yasal tekel denir.

Bu da özel tekel ve
kamu tekeli olmak üzere kendi aralarında ikiye ayrılmakta­dır.

Ülkemizde rakı ve
benzeri sert içkiler, demiryolu ulaşımı, PTT hizmetleri, radyo, TV hizmetleri,
belediyelerin havagazı üre­timi, birer yasal Tekel oluşturmaktadır. Bu
tekellerin tamamı kamu kuruluşu niteliğin­de olup devletin denetimi alandadır.
Bunlar yasaların verdiği ayrıcalıklara dayanmak ladırlar. Yasal tekellerin
mutlak kamu ku­ruluşu olmaları gerekmez. Özel bir kurulu­şa yazı ile tekel hakkı
verilebilir. Osmanlı döneminde bu tür imtiyazlı şirketler yay­gındı.

Patent hakkı da bir
yasal tekel biçimidir. Patent hakkı yeni bir mal icat etmiş olan kimseye, belli
bir süre için, o malı sadece kendisinin kullanma hakkını tanır. Bu süre içinde
sadece bu hakka sahip olan kimse o malı üretebilir, başka hiç kimse üretemez.
Patent hakkı yasaların koruması altındadır ve bu konuda uluslararası anlaşmalar
da vardır.

 

3- Akdi Tekeller:

 

Aralarındaki rekabeti
ortadan kaldırmak maksadıyla piyasaya ha­kim bulunan birden fazlafirmaların bir
an­laşmayla yarattıkları tekellerdir. Bu kollek-tif tekellerin genellikle
Almanya’da gelişen tipleri kartellerdir. Karteller, firmaların tü­zel
kişiliklerini muhafaza etmek, fakat fi­yat ve satış şartlan üzerinde rekabeti kaldı­racak
şekilde anlaşmak suretiyle oluşmaktadır. Kartel Üyeleri, bazen sadece piyasa
bölüşmekle yetinirler ve diğer konularda serbest olurlar. Bu durumda kartel
üyeleri, sadece kendilerine bırakılmış olan bölge­lerde satış yapar, diğer
üyelerin bölgeler?.” tecavüz etmezler. Amerika’da gelişen tiple­ri ise
tröstlerdir. Firmaların ayrı ayn tüzel kişilikleri anlaşma ile birlikte ortadan
kalk­makta ve tam bir fızyon tahakkuk etmekte­dir. Kartel ve tröstleri
oluşturan üyeler ara­sındaki anlaşmalar duruma göre çok çeşitli olabilir.
Bununla beraber karteli tröstten ayıran özellik, kartel üyelerinin ayn hukuki
varlıklarını korumaları, tröst üyelerinin ise buna olanak vermeyecek ölçüde bir
bütün­leşme içine girmiş olmalarıdır. Örneğin sosyalist ülkeler dışındaki bütün
uçak şir ketleri bir kartel oluştururlar. Uçak şirketle­ri aynı ücreti alırlar;
ama buna rağmen bili­yoruz ki her uçak şirketi bağımsızdır.

Tröste benzeyen diğer
bir birleşme biçi­mi holdingdir. Holding, bir şirketin diğer bazı şirketlerin
bir kısım hisselerini ele ge­çirerek onların yönetimlerine egemen ol­ması
demektir. Holding’in aynı üretim ala­nında olan işletmeleri kapsaması gerekmez.
Bir holdingin denetimi altına giren çeşitli işletmeler farklı alanlarda
çalışıyor olabilir­ler.

 

4- Fiili Tekeller:

 

Tekel sadece bir fiili
durumda doğabilir. Bir teşebbüsün çok bü­yük olduğu için, tek başına piyasaya
ege­men olmasıdır. Şirketler ya rakipleri ile mücadele edip onları yutarak
büyürler, ya da daha başlangıçtan itibaren piyasaya ege­men olacak bir büyüklükte
kurulurlar. Tür­kiye gibi sanayileşmesinin başlangıçların­da olan ülkelerde
daha çok ikinci yol izle­nir. Bundan Ötürüdür ki ülkemizde, genel gelişmişlik
düzeyimize göre, tekel sayısı çoktur.

 

5- Psikolojik ve Sübjektif Tekeller:

 

Bu halde arzedilen mal
ve hizmete bir tek fir­manın sahip bulunmasına lüzum yoktur. Alıcıların böyle
bir tekel halini kabul etme­leri yetmektedir. İyi sevk ve idare edilmiş bir
dergi, gazete, bazan bir firmaya tekel pozisyonu kazandırabilir. Bütün bu tekel
çeşitlerinin en güçlüleri şüphesiz yasal olanlardır. Öbürlerinin karşısına,
zamanla rakiplerinin çıkması veya anlaşmalarının bozulması nisbi olarak daha
çok mümkün görülmektedir.

(SBA)