Tekel Nedir? Tanımı, Türleri (İktisadi Kavramlar)
Tekel, isminden de anlaşılacağı üzere piyasada tek bir alıcı veya tek bir satıcının bulunması demektir. Tek bir talep veya tek bir arz olduğu zaman tam manasıyla piyasada tekel var demektir. Alıcı tek .satıcı çoksa, alıcı tekeli; satıcı tek, alıcı çoksa satıcı tekeli diye bir sınıflamaya tabi tutulabilir. Örneğin bir dönem Türkiye’de üretilen meyan kökünün alıcısı 2008 yılında özelleştirilen Tekel İdaresi’ydi (Alıcı Tekeli). Yine Türkiye’de gazoz ve gıda asitlerinin tek satıcısı Fiirsan A.Ş.’ydi (satıcı tekeli)
Bir tekel rejminin talep yönü ve seyyal olmasına karşılık, arz yönünde teklik vadır. Böylece arz yönünden rekabetin kesin olarak kalkmış olduğu kabul edilmektedir. Şu var ki, böyle tam ve mükemmel bir halin oluşması gerçek hayatta hemen hemen imkansız gibidir. Çünkü mutlak tekel sınırsız bir piyasa gücüne sahip değildir. Tüketicilerin gelirinin daha büyük bir kısmını elde edebilmek için, tüm malların dolaylı rekabeti ile karşı karşıyadır. Tekel tarafından satılan mal için hiçbir yakın ikame mal olmasa bile, başka bazı ikame mallan olabilir; alüminyum yerine plastik, çelik yerine alüminyum vs. gibi. Devletin müdahale etmesi, ileride rekabet çıkabilmesi gibi korkular, tekelci firmanın piyasa gücünü dizginleyen Öteki faktörlerdir. Bu itibarla, bir piyasada belirli bir cins mal üzerinde tek satıcının varlığı veya hakimiyeti hali tekel olarak kabul edilecektir. Demek oluyor ki, tekel mutlak olabileceği gibi kısmi de olabilmektedir. Gerçekten, tekel, arzın %100’ü yerine %60’ına hakim olabilir. Şayet arzın geri kalan %40’ını büyük sancının hareketlerini etkilemeyecek derecede küçük firmalar teşkil ediyorsa, bu taktirde kısmi bir tekel halinin mevcudiyeti kabul edilecektir. Tekeller çeşitli gruplara ayrılır:
1- Doğal Tekeller:
Bir İşletmenin başka hiçbir yerde bulunmayan bir doğal kaynağa sahip bulunması ona tekel olanağı sağlar. Örneğin bir kimsenin arazisinde şifalı bir su çıkması, bir otelin benzeri bulunmayan bir manzaraya ve plaja sahip olması bunlara tekel gücü sağlar. Uluslararası düzeyde bazı ülkelerin belli maden ya da tarım ürünlerinde doğal tekelleri olduğunu biliyoruz. Gerçekten kahve, ananas, petrol, krom gibi maddeler az sayıda ülkelerin tekelindedir. Gelişmiş kapitalist ülkelerde hükümetler çeşitli doğal tekellerin çalışmasına izin vermekte, ancak bunları bazı hükümet düzenlemelerine tabi kılmaktadır. Etkenlik sağlama kaygılarıyla konan bu düzenlemeler genellikle hükümetin, tekelciye yatırımının belirli bir yüzdesi kadar kâr bırakacak bir fiyat saplaması şeklinde olmaktadır. Bununla birlikte, bu tür hükümet düzenlemeleri, çok önemli bir sorun olan yanlış kaynak dağılımını ancak kısmen düzeltebilmektedir.
2- Yasal Tekeller:
Kanunun tesbit ettiği şartlar tekel halini yaratmaktadır. Diğer bir deyişle, bir malın ya da hizmetin üretimi yasa ile tek bir işletmeye bırakılmışsa, buna yasal tekel denir.
Bu da özel tekel ve kamu tekeli olmak üzere kendi aralarında ikiye ayrılmaktadır.
Ülkemizde rakı ve benzeri sert içkiler, demiryolu ulaşımı, PTT hizmetleri, radyo, TV hizmetleri, belediyelerin havagazı üretimi, birer yasal Tekel oluşturmaktadır. Bu tekellerin tamamı kamu kuruluşu niteliğinde olup devletin denetimi alandadır. Bunlar yasaların verdiği ayrıcalıklara dayanmak ladırlar. Yasal tekellerin mutlak kamu kuruluşu olmaları gerekmez. Özel bir kuruluşa yazı ile tekel hakkı verilebilir. Osmanlı döneminde bu tür imtiyazlı şirketler yaygındı.
Patent hakkı da bir yasal tekel biçimidir. Patent hakkı yeni bir mal icat etmiş olan kimseye, belli bir süre için, o malı sadece kendisinin kullanma hakkını tanır. Bu süre içinde sadece bu hakka sahip olan kimse o malı üretebilir, başka hiç kimse üretemez. Patent hakkı yasaların koruması altındadır ve bu konuda uluslararası anlaşmalar da vardır.
3- Akdi Tekeller:
Aralarındaki rekabeti ortadan kaldırmak maksadıyla piyasaya hakim bulunan birden fazlafirmaların bir anlaşmayla yarattıkları tekellerdir. Bu kollektif tekellerin genellikle Almanya’da gelişen tipleri kartellerdir. Karteller, firmaların tüzel kişiliklerini muhafaza etmek, fakat fiyat ve satış şartlan üzerinde rekabeti kaldıracak şekilde anlaşmak suretiyle oluşmaktadır. Kartel Üyeleri, bazen sadece piyasa bölüşmekle yetinirler ve diğer konularda serbest olurlar. Bu durumda kartel üyeleri, sadece kendilerine bırakılmış olan bölgelerde satış yapar, diğer üyelerin bölgeler?.” tecavüz etmezler. Amerika’da gelişen tipleri ise tröstlerdir. Firmaların ayrı ayrı tüzel kişilikleri anlaşma ile birlikte ortadan kalkmakta ve tam bir fızyon tahakkuk etmektedir. Kartel ve tröstleri oluşturan üyeler arasındaki anlaşmalar duruma göre çok çeşitli olabilir. Bununla beraber karteli tröstten ayıran özellik, kartel üyelerinin ayn hukuki varlıklarını korumaları, tröst üyelerinin ise buna olanak vermeyecek ölçüde bir bütünleşme içine girmiş olmalarıdır. Örneğin sosyalist ülkeler dışındaki bütün uçak şirketleri bir kartel oluştururlar. Uçak şirketleri aynı ücreti alırlar; ama buna rağmen biliyoruz ki her uçak şirketi bağımsızdır.
Tröste benzeyen diğer bir birleşme biçimi holdingdir. Holding, bir şirketin diğer bazı şirketlerin bir kısım hisselerini ele geçirerek onların yönetimlerine egemen olması demektir. Holding’in aynı üretim alanında olan işletmeleri kapsaması gerekmez. Bir holdingin denetimi altına giren çeşitli işletmeler farklı alanlarda çalışıyor olabilirler.
4- Fiili Tekeller:
Tekel sadece bir fiili durumda doğabilir. Bir teşebbüsün çok büyük olduğu için, tek başına piyasaya hakim olmasıdır. Şirketler ya rakipleri ile mücadele edip onları yutarak büyürler, ya da daha başlangıçtan itibaren piyasaya egemen olacak bir büyüklükte kurulurlar. Türkiye gibi sanayileşmesinin başlangıçlarında olan ülkelerde daha çok ikinci yol izlenir. Bundan ötürüdür ki ülkemizde, genel gelişmişlik düzeyimize göre, tekel sayısı çoktur.
5- Psikolojik ve Sübjektif Tekeller:
Bu halde arzedilen mal ve hizmete bir tek firmanın sahip bulunmasına lüzum yoktur. Alıcıların böyle bir tekel halini kabul etmeleri yetmektedir. İyi sevk ve idare edilmiş bir dergi, gazete, bazan bir firmaya tekel pozisyonu kazandırabilir. Bütün bu tekel çeşitlerinin en güçlüleri şüphesiz yasal olanlardır. Öbürlerinin karşısına, zamanla rakiplerinin çıkması veya anlaşmalarının bozulması nisbi olarak daha çok mümkün görülmektedir.
SBA
tekel
a. 1. Bir malın yapımının yalnızca bir kuruluşun elinde bulunduğu durum, inhisar, monopol: Türkiye’de bazı içkiler tekel maddeleridir. 2. Devletin herhangi bir üretim alanını elinde tutması, satışı tek elden yönetmesi ve fiyata hâkim olması durumu, inhisar, monopol. 3. mec. Bir kişi veya kuruluşun herhangi bir alanda kazandığı büyük güç: “Özel yalıların tekelinden kurtarılan yeni kıyılar da halkın denizle buluşmasını sağlayacak.” -H. Taner.
Güncel Türkçe Sözlük
inhisâr.
BSTS / Medeni Hukuk Terimleri Sözlüğü 1966
tekel İng. monopoly
Tekel piyasasında etkinlikte bulunan ve ürettiği malın piyasa fiyatını veya sunum miktarını belirleme gücüne sahip firma.
BSTS / İktisat Terimleri Sözlüğü 2004
tekel İng. monopoly
1. Bir devletin, bir ortaklığın, bir kişinin her tür tecimsel yarışmayı ortadan kaldırarak bazı şeyleri yapma, satın alma, satma ya da bir işin yapımını sağlama yönünde elinde bulundurduğu ayrıcalık. 2. Belirli bir nesnenin bir elden yapılması ya da alınıp satılması.
BSTS / Tecim, Maliye, Sayışmanlık ve Güvence Terimleri Sözlüğü 1972