Tayyarzade Ata Bey Kimdir, Hayatı, Eserleri

Tayyarzâde Atâ Bey, (ö. 1880’den sonra) Osmanlı tarihçisi ve devlet adamı.

1801’de İstanbul’da doğdu. Atâullah Ahmed adıyla da tanınan Atâ Bey, Enderün-ı Hümâyun memurlarından Tayyar Efendi’nin oğludur. Enderun’da yetişti ve II. Mahmud’un iradesiyle orada göre­ve başladı. Ancak babasının ölümü üzeri­ne Enderun’dan ayrılarak sırasıyla Dâr-ı Şûra kâtipliği, Giritli Mustafa Nailî Paşa’nın divan kâtipliği, serasker mektup­çuluğu, Dâr-ı Şûra âzalığı (1844), Adana ve Halep mal müdürlükleri, İstanbul mu­hasebeciliği (1850), Ordu müsteşarlığı, Cezâyir-i Bahr-i Seffd müsteşarlığı (1859) görevlerinde bulundu. Bir süre memuri-yetten ayrıldı, daha sonra Karahisar ve Karasi mutasarrıflığı yaptı. Bâlâ rütbe­siyle Harem-i şerif müdürü oldu (1876]. Bu arada kendisine bazı siyasî meselele­ri halletmek üzere Trablus, Girit, Lüb­nan gibi yerlerde geçici görevler de ve­rildi. Medine’de bulunduğu sırada ora­da vefat etti. Ölüm tarihi Sicill-i Osmâni’de 1877, Osmanlı Müellifleri’nde 1880 olarak gösterilmişse de bu tarih­lerden biraz daha sonra öldüğü tahmin edilmektedir.

Atâ Bey, yaptığı devlet hizmetlerin­den ziyade beş ciltlik Târih’i ile şöhret kazanmıştır. O zamana kadar kullanıl­mamış bazı kaynaklardan da faydala­narak kaleme aldığı bu eseri, saray ve bilhassa Enderun teşkilâtı için oldukça önemlidir. Birinci ciltte eserin yazılış se­bebi, Osman Gazi’den Kanûnî’ye’kadar saray ve Enderun teşkilâtı, kanunları, âdabı, saray mensuplarının görevleri, teşkilâtla ilgili bazı terimler üzerinde durmuş; ikinci ciltte Enderun ve saray­dan yetişen yetmiş dokuz sadrazam, üç şeyhülislâm, otuz altı kaptanpaşa ve di­ğer bazı rütbe ve makam sahiplerinin biyografilerini anlatmış; üçüncü ciltte XIX. yüzyılın bazı devlet adamları ile ken­disinin bulunduğu memuriyetleri, eserin hazırlanışı sırasında faydalandığı kay­nakları ve müelliflerini belirtmiş; dör­düncü ciltte Osmanlı padişah ve şehzadeleriyle Enderun’dan yetişen şairlerin hayatlarına dair bilgiler ve şiirlerinden örnekler; beşinci ciltte de padişahlara göre kronolojik kısa bir Osmanlı tarihi ile nazım ve nesir halinde bazı metinler vermiştir. Eserin bilhassa Enderun ve saray teşkilâtı ile II. Mahmud ve Abdülmecid devirlerinden bahseden kısımları önemlidir. Müellif eserinin üçüncü cil­dinde babasının ve kendisinin tayin edil­diği memuriyetler, üstlendiği siyasî gö­revler hakkında da müstakil başlıklar halinde ayrıntılı bilgi vermektedir.

Atâ Bey’in Târih’i beş cilt halinde 1293’te İstanbul’da basılmıştır. Birinci, ikinci ve üçüncü ciltlerin başında devrin tanınmış birçok devlet adamı ve bilgini­nin takrizleri yer almaktadır. Aynı za­manda şiir de yazan Atâ Bey’in kendi hattı ile bir divanı vardır (Millet Kip., Ali Emîrî, Manzum, nr. 360]. Arapça’dan müeliifi tesbit edilemeyen Tuhietü’l-fârisîn îî ahvâli huyûli’l – mücâhidin (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, nr. 1503] adlı at ve atçılık sanatıyla ilgili bir eser ter­cüme etmiştir. Ayrıca Râgıb Paşa Mecmuası’na zeyil sayılan ve Tayyarzâde Mecmuası adıyla tanınan eserinde çe­şitli biyografiler, bir kısım tarihî olayla­ra ait notlar ve bazı manzum parçalar bulunmaktadır (Millet Ktp., Ali Emîrî, nr. 81-82),

Diyanet İslam Ansiklopedisi