Tarih Düşürme

Bir hâdisenin meydana geliş yılını göstermek üzere, ebced hesabına göre o tarihi karşılayacak harfleri içine alan bir mısra veya beyit yazma (bk. Ebced). Kelime sanatları arasında yer alan tarih düşürmenin ne zamandan beri kullanıldığı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Ancak bu sanat önce Arab ve İran edebiyatlarında görüldü. Bizde ise ilk örnekleri 15. yüzyıldan itibaren görülmeye başlar ve aralıksız olarak harf inkılâbına kadar kullanılır. Bu türün en büyük ustası 19. asrın başlarında yaşayan Adanalı Sururi’dir.

Tarih düşürmenin çeşitleri vardır. Bir tarihteki harflerin hepsi hesaba dahil ediliyorsa buna “tam” tarih denir. Sadece noktalı harfler dahil ediliyorsa, bu tarihlere “menkut” “mu’cam”, “cevher”, “mücevher”, “gevher” gibi isimler verilir. Sadece noktasız harflerin meydana getirdiği tarihlere de “muhmel” veya “sade” denir.

Örnekler

Timur Anadolu’ya geldiğinde Sivas’ı 803 hicrî yılında yakıp yıkmış; buna tarih olarak  “harâb” kelimesi düşürülmüş ki hı: 600 + re: 200 + elif: 1 + be: 2 = 803 etmektedir.

Mevlevi şeyhi ve şair Şeyh Galib’in doğum tarihine  “eser-i ışk” terkibi düşürülmüş; gerçekten de elif: 1 + peltek se: 500 + re: 200 + ayn: 70 + şın: 300 + kaf: 100 = 1171 hicrî yılıdır.

İstanbul’un Türkler tarafından fethi olarak  “beldetün tayyibetün” terkibi meşhurdur ki hicrî 857 eder: Be: 2 + lâm: 30 + dal: 4 + te: 400 + tı: 9 + ye: 10 + be: 2 + te: 400 = 857.

Rivâyete göre; Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’ye yaşını sormuşlar,

“—Hüdâ’dan bir küçüğüm, varın siz hesaplayıp bulun!” diye cevap vermiş.

Hüdâ: Hı: 600 + dal: 4 + elif: 1 = 605 eder. Bu rivayete göre Mevlânâ 604 hicrî yılında doğmuş oluyor. Mevlânâ Hazretleri’nin ölümü ise:  İbret’tir: Ayn: 70 + be: 2 + re: 200 + te: 400 = 672.

Muhammed kelimesi ebcedle 92 eder. Mim: 40 + hâ: 8 + mim: 40 + dal: 4 = 92.  “Aman” sözü de aynıdır: Elif: 1 + mim: 40 + elif: 1 + nun: 50 = 9

2. Bu eşitliği göz önünde tutan bir şair, Hz. Peygamber’e yazdığı na’tında şöyle diyor:

Aman lafzı senin ism-i şerifinle müsavidir;
Anınçün âşıkın zikri amandır yâ Rasûlallah.