Tarentum’lu Arkhytas Kimdir, Hayatı, Hakkında Bilgi
ARKHİTAS [ Tarentum’lu ] (İÖ 4. yy)
Eski Yunanlı bilgin, düşünür ve devlet adamı. Matematiksel mekaniğin kurucusudur.
Güney İtalya’da Tarentum kentinde doğdu. Pyt-hagorasçı olduğundan, İtalya’da Pythagorasçılar’a karşı bir tepki gelişince Yunanistan’a kaçmak zorunda kaldı. Thebai kentinde bir okul kurmuş olan Philola-os’un öğrencisi oldu. Bu okul daha çok Pythagorasçı-lık’ın bilimsel yönüne ağırlık veriyordu. Bir süre sonra değişen yönetimin Pythagorasçılar’a tanıdığı hoşgörüden yararlanarak İtalya’ya geri döndü. Pla-ton’la yakın ilişkisi aracılığıyla Tarentum’da yaklaşık bir yıl yöneticilik yaptı. Bu arada Tarentumlular’ın Mesinalılarİa yaptığı savaşlarda komutanlık yaptı; birçok kez kenti kuşatmadan kurtardı. Horatius’un kaydettiğine göre, Adriyatik.Denizi’ndeki bir deniz kazasında öldü.
Arkhitas ikinci kuşak Pythagorasçılar’dan sayılır. Felsefenin yanı sıra doğabilimlerine yönelmesinde öğretmeni Philolaos’un büyük etkisi olmuştur. İÖ 500 yıllarında yaşamış olan Pythagoras’ın, evrendeki her şeyin sayılarla açılanabileceği yolundaki metafizik kuramını, matematik, geometri, mekanik, müzik gibi alanların ilkesi haline getirmiştir. Yakın dostu Pla-ton’un Timaios adlı diyalogunda da belirttiği gibi, Arkhitas tüm varlıkların kaynağı olan sayıların, matematiğin atomları olduğunu düşünüyordu. Çağdaşı Demokritos’un atomculuk öğretisinden de destek bulan bu görüşe göre tüm geometrik cisimler noktalardan oluşur, noktalar doğruları, doğrular yüzeyleri, yüzeyler de hacimleri oluşturur. Bu olgudan yola çıkan Arkhitas, kübün iki katının bulunması problemini ortaya attı ve İÖ 4. yy’m büyük matematikçileri arasında anılmaya başladı. Eratosthenes’in aktardığına göre, bu problemi, dönen üç yüzeyin kesişmesiyle çözümledi. Bu problem daha sonra Khios’lu Hippokrates tarafından basitleştirildi. Aritmetik ve geometrik dizilerin özelliklerini de inceleyen Arkhitas, Eukleides geometrisinin öncülüğünü yapmıştır. Eukleides’in Stoikheia (“Elemanlar”) adlı yapıtının 8. cildinde Arkhitas’ın çalışmalarından izler bulmak olasıdır.
Arkhitas, o çağın hemen tüm bilginleri gibi müzikle de ilgilendi. Tüm evrende zıtlarm bir uyum içinde varolduğunu ileri süren Pythagorasçılar, bu uyumun da sayılarla ifade edilebileceğini düşünüyorlardı. Müziksel uyumun öğeleri olan aralıkların, tonların (pes ve tiz gibi) sayısal olarak gösterilebileceğini ve orantısal bir sistem içinde varolduğunu ileri sürdüler. Yarım ve tam ses aralıklarını içeren diatonik dizinin aralıklarını hesapladılar. Philolaos, özellikle oktavlar ve harmoni üzerinde çalıştı. Arkhitas ise sadece yarım ses aralıklarından oluşan kromatik diziyi hesapladı. Ayrıca, Eski Yunan müziğinin temelini oluşturan ve yarım seslik aralıkları da belli oranlarla bölünen bir dizi üzerinde çalıştı. Arkhitas sesin doğasının titreşimden kaynaklandığını bulmakla birlikte, bir yanılgıyla, sesin perdesinin yayılım hızına bağlı olarak değiştiğini ileri sürdü.
Mekanik biliminin de kurucusu olarak kabul edilen Arkhitas, buharla ya da basınçlı havayla kendi kendine hareket edebilen bir tahta güvercin yaptı. Bilinen ilk otomat örneklerinden olan bu buluşu, daha sonra suyla ve çeşitli ağırlıklarla çalışabilen öteki buluşlar izledi.
Arkhitas sayılar kuramını toplumsal ilişkilere de uygulamaya çalıştı. Zengin ve yoksul arasındaki farkı, akılcı bir hesap sistemiyle en aza indirgemeye çalıştı. Bunun için birtakım vergi ve seçim sistemleri geliştirdi. İdealist bir yaklaşımla gerçekleştirmeye çalıştığı bu düşüncesinin yanı sıra evrenin sonsuz genişlediğini savunan Pythagorasçı görüşü yeniden gündeme getirdi. Döneminde, Tarentum okulu ile Platon’un Aka-demia’sı arasında yakın bir ilişki olduğundan, Arkhi-tas’m bilimsel bulgu ve yaklaşımları Platon’u da etkiledi. Astronomiyle de uğraşan Arkhitas, müzik, matematik, astronomi gibi alanlarda, eşyanın ilkeleri, ruh, bilgelik, ahlak, erdem, zıtlar, tümeller ve kategoriler gibi felsefe konularında birçok kitap yazdı. Bunun dışında, eğitim, tarım, kanun ve adalet kavramları üzerine de yapıtlar vermiştir. Ancak, matematik dışındaki bu yapıtların başka yazarların ürünü olması da olasıdır.
• KAYNAKLAR: B. Egger, De Archytoe Tarantini Phyta-gorici vita, operibus et philosophia disguisito, 1833; Har-tenstein, De fragmantis Archytoe philosophicus, 1833.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi