SOSYAL DEĞİŞMENİN NAZARİYELERİ
SOSYAL DEĞİŞMENİN NAZARİYELERİ
Sosyal değişme olgusu karmaşık bir süreçtir ve bu bakımdan da, sosyal değişme konusunda bugüne kadar çeşitli nazariyeler ortaya atılmış bulunmakla birlikte, bütün durumlar için geçerli ve tutarlı, herkesçe paylaşılan genel bir nazariye bugün için maalesef mevcut değildir. Esasen, bunda pek şaşılacak bir durum da söz konusu değildir. Çünkü, eğer sosyoloji, böylesine tutarlı ve geçerli bir nazariyeye sahip bulunsaydı, gelecekte olacak olan her şeyi önceden bilebilirdi. Bu ise toplumu bir çeşit standartlaştırma ve hattâ otomatlaştırma algılamasından yahut eğiliminden başka bir şey değildir ve insan ve toplum hakkında peşin ve yanlış bir kanaat ve felsefeye dayanan hatalı bir görüştür. Böyle olduğu için de, bir dönem düşünürler arasında oldukça rağbette olan sosyal determinizm anlayışı bugün oldukça tartışılır bir hale gelmiştir. Gerçekte ise, toplum ve orada meydana gelen değişmeler oldukça karmaşık süreçlerdir ve bu bakımdan da onların idrâkinde her toplumun kendi iç ve dış dinamiklerinin bilinmesinin önemi artık daha iyi anlaşılmış; bu arada “tarihî ve sosyal zaman” kavramları da bilim içerisindeki yerlerini haklı olarak almışlardır. Bu durumda, bugün için sosyologlar, istikbale yönelik olarak ancak bazı sınırlı tahminlerde bulunabiliyorlar. Bu tür tahminlerin İlmî tutarlık ve gerçeklik derecesinin ise, yalnızca onların zamanı geldiğinde fiilen gerçekleşmiş olup olmadıklarına bağlı bulunduğu bilinmektedir. Esasen, İlmî bakımdan tutarlı ve geçerli, istikbale yönelik tahminler yapmak sosyologlar için sınırlı da olsa öyle sanıldığı kadar kolay ve hattâ yukarıdaki açıklamalara göre pek mümkün de değildir. Zaten konu bu yönüyle doğrusunu söylemek gerekirse sosyolojiyi aşmaktadır. Zira, başlangıçta da işaret edildiği üzere tecrübî bir bilim olarak sosyoloji, olması gerekeni değil olanı araştırır. Sonra da, olana göre olabilecek olanı bulmak ister. Pek tabiîdir ki, bu araştırmalarının sonucunda olaylarla ilgili birtakım genellemelere ve nazariyelere ulaşmaya çalışır. Bu nazariyelerin geçerlilik derecesi ise yine olaylar tarafından doğrulanıp doğrulanmamasına bağlıdır.
Sosyal değişme konusunda da birtakım nazariyeler eksik değildir. Ancak onlar,birçok bakımlardan tutarlı ve geçerli görülmemişlerdir. Meselâ, A. Comte ve H. Spencer sosyal değişme konusunda evrimci ve determinist nazariyelerin temsilcileri olmuşlardır. Esasen onlar sosyal değişmeyi daima ileriye giden bir tür sosyal tekâmül şeklinde anlamışlardır. Daha önceki derslerde bahsettiğimiz ve tenkidini de yaptığımız Comte’un meşhur Uç Hal Kanunu ile Spencer’in basitten mürekkebe doğru gelişen değişme anlayışı onların sosyal değişme naza- riyelerinden başka bir şey değildir. Ancak bu nazariyeler sosyologlar tarafından tutarlı ve geçerli görülmemişlerdir. Tarihî Maddecilerin, sosyal değişmeyi aslî faktör addettikleri üretimin maddi güçlerini temsil eden ekonomik tekniğe bağlamaları da determinist bir sosyal değişme nazariyesidir. Ancak o da, toplumdaki değişmeye sadece İktisadî alandaki teknolojik değişikliklerin değil başka alanlardaki teknik ve hattâ manevî kültür alanındaki değerlerin etkide bulunmaları sebebiyle yetersiz ve geçersiz bulunmuştur. Bunun gibi F. Tönnies’in toplumları “cemâat” ve “cemiyet” diye iki tipe ve E. Durkheim’in de “mekânik” toplumlar ve “organik” toplumlar şeklinde ikiye ayırarak birinciden İkincisine doğru gelişen sosyal değişme nazariyeleri de hep evrimci modele dahil ancak oldukça tenkide uğramış teorilerdir.
Stürüktüro-fonksiyonalistlerin sosyal değişme nazariyelerinin tipik bir örneğini T. Parsons’ta bulmak mümkündür. Ancak Parsons’un nazariyesini son tahlilde bir denge içinde basitten karmaşığa doğru giden evrimci bir modele irca etmek te mümkündür. Keza Ogburn sosyal değişmeyi; icatlar, yığılma, yayılma ve uyum süreçlerini kapsayan bir tür kültürel evrim nazariyesi ile açıklamak istemektedir. R. Dah- rendorf’un görüşü ise, toplumsal değişmenin dinamiğini, toplumsal sistemi oluşturan unsurlar arasındaki çatışma anlayışı ile açıklamaya yönelmektedir. İbn Haldûn’un devrî ve P. Sorokin’in ritmik sosyal değişme nazariyelerinin bulunduğunu da belirtelim.
Esasen burada, sosyal değişme ile ilgili olarak ortaya atılmış bulunan nazariyelerin hepsini bütün genişliği içerisinde ele alıp bir tahlil ve değerlendirmesini veya tenkidi yapmamız söz konusu değildir. Ancak, sosyal değişme konusunu daha iyi anlayabilmemiz ve onun din ile olan ilişkilerini derinlemesine kavrayabilmemiz için daha önce sosyal değişme üzerinde etkili olan faktörler, sosyal değişmeye zemin teşkil eden şartlar ve sosyal değişmenin amilleri üzerinde biraz durmamız gerekecektir.