SOSYAL BÜTÜNLEŞME VE DİN
SOSYAL BÜTÜNLEŞME VE DİN
Sosyal bütünleşmenin din ile olan karşılıklı münasebetleri konusunu burada biz, sadece dinin sosyal bütünleşme içerisindeki yeri ve rolü açısından ele alacağız. Gerçi din ve toplum arasındaki münasebetlerin karşılıklı oldukları göz önüne alınırsa, sosyal bütünleşmenin din üzerinde etkilerinin bulunduğu da kolayca anlaşılacaktır. Bununla birlikte biz, bu sonuncu tür etkilerin ele almışını bir başka çalışmaya bırakarak, burada sadece sosyal bütünleşmede dinin rolü meselesi üzerinde ana hatları ile durmak istiyoruz.
Dinin sosyal bütünleşme içindeki yeri ve rolü konusu ise, bizi dinin sosyal fonksiyonu meselesine götürmektedir. Her ne kadar E. Durhkeim ve onun etrafında toplanmış bulunan Fransız Sosyoloji Ekolünün sürüklendiği redüktivizme düşerek dini sırf İçtimaî hayatın bir fonksiyonu olarak görmek te hatalı ise de,[1] toplumda, İslâm alimlerinin “korku ile kartşık saygt”yı {beyn’el-havfi ver-reca) uyandırdığını beyan ettikleri[2] ve R. Otto tarafından “korkutucu ve büyüleyici sır” (mysterium tremendum fasinosum)[3] olarak nitelenen “kutsal”m tecrübesi veya yaşanması[4] şeklinde tanımlanan ve bu bakımdan da gerçek varlık sebebi ve spesifik karakteri itibariyle başka her türlü ferdî ya da sosyal kategoriye veya olaya ircası mümkün olmayan kutsalla kurulan manevî, yüce, transandantal ve İlâhi bağla belirlenen dinin, bu kendi öz gayeliiiğinin dışında, birçok sosyal fonksiyonlara sahip bulunduğu da, çeşitli tarihi ve sosyolojik örnekleriyle açıkça anlaşılabilecek bir husustur. Gerçi, toplumu herhangi bir iç veya dış prensip etrafında birleşmiş bir organizma olarak gören ve bu bakımdan da orada mevcut bulunan her bir unsurun toplumun bütünü için lüzumlu ve ihtiyaç neticesi vücût bulduğunu öne sürerek, bütün inanç ve ameller mecmuu ile dini bu açıdan değerlendiren fonksiyonalist din nazariyelerinin[5] aşırılıklarına sürüklenmek sûretiyle, dinde var olan her şeyin bir fonksiyona binaen mevcut olduğunu iddia etmek de hatalı olmaktadır. Zira toplum, birbirleriyle bazen uyuşan, bazen paralel bir şekilde yan yana yer alan ve bazen da birbirini nakzeden kurumlar ve grupların karmaşık bir bütününden ibaret olup, toplum hayatı adetâ birbiriyle çelişen kuvvetlerin bir dengesi içinde işlemektedir[6] ve fiiliyatta dinin ihtiva ettiği unsurların yerine göre toplumda ahenkli bir fonksiyonundan söz etmek mümkün olduğu gibi, bu fonksiyonu yerine getirmemesine (dysfonction) ve hattâ fonksiyonsuzluğa da şahit olunmaktadır.[7] [8] Her halükârda, H. Desroche’un işaret ettiği üzere tecrübede dinin, durum ve şartlara göre “sosyal bütünleşmeyi sağlayıcı” fonksiyonu (fonction d’attestation) nun yanı sıra “ihtilâfa vesile teşkil edici” {fonction de contestation) ve hattâ toplumda “protesto rolü oynayıcı” {fonction de protestation) fonksiyonlarının11 bulunduğunu da belirtmemiz gerekir. Bununla birlikte, J. Wach’ın da kuvvetle işaret ettiği gibi, dinin toplum içerisindeki yapıcı ve birleştirici rolü ihtilaf yaratıcı ve parçalayıcı fonksiyonunu kat kat aşmakta olup, her ne kadar toplumdaki birlik ve bütünleşmenin temini dinin ne niyeti ve ne de asıl gayesi olmamakla birlikte din, neticede sosyal bütünleşmeyi gerçekleştirmeye yönelmektedir.[9] Çünkü bir din, herhangi bir toplumda yayılıp yerleştiği ve kökleştiği andan itibaren, orada çeşitli inançlar, müesseseler, normlar, değerler, âdetler, tavır ve davramş modelleri aracılığı ile hayatiyet bulmakta ve bu şekilde o, toplumun sosyal varlığı ile kaynaşarak, toplum fertlerini dinî ve sos- yo-kültürel bütünleştirici bir fonksiyon görmektedir. Gerçekten de bu hüküm, özellikle inancı ve sisteminin temeline “Tevhid” akîdesini yerleştirmiş bulunan İslâm dini ve bu dini kucaklamış bulunan Müslüman topluluklar için geçerli olan bir husustur. İslâmiyet’te ise esas kaynak Kur’ân-ı Kerîm’dir. İslâm dini onun getirdiği vahyî esaslara dayanmakta, Müslüman topluluklar temelde onun inanç esasları etrafında toplanmış bulunmakta ve İslâm medeniyeti her şeyden önce ondan aldığı ruh sayesinde vücûda gelmiş bulunmaktadır. MassignorCun ifade ettiği gibi, eğer Hıristiyanlık temelde İncil’den önce İsa’nın şahsiyetinin kabulü ve taklidi esasına dayanıyorsa, İslâmiyet’in de her şeyden önce Kur’ân-ı Kerîm’in kabulü esasına dayandığını belirtmek gerekir.[10] Bu bakımdan, burada, İslâm dininin temel kitabı olan Kur’ân-ı Kerîm’le münasebeti açısından sosyal bütünleşme konusu üzerinde özellikle durmamız yerinde olacaktır.
[1] Bk.: E. Durkheim, Les Formes Elâmentaires de la Vıe Religieuse, Paris: PUF, 1960.
s Krş.: el-Gazâlî, İhya, İstanbul, 1975, C. IV s. 259-347.
[3] R. Otto, Le Sacre, Paris: Pay ot, 1969.
[4] J. Wach, Sociologie de la Religion, Paris: Payot, 1955, s. 17.
[5] Bk.: E. Pin, “Analyse Fonctionnelle des Phenomenes Religieux. Religion et In- tegration Sociale”, Essais de Sociologie Religieuse, Paris: Spes, 1967, s. 54-68;
- Scharf, The Sociological Study of Religion, Londra, 1970, s. 73-92.
[6] S. Dönmezer, Sosyoloji, İstanbul, 1978, s. 196.
[7] Bk.: E. Pin, Essais de Sociologie Religieuse, s. 58-59; J. Labbens, La Sociologie Religieuse, Paris: A. Fayard, 1959, s. 86-93.
[8] Bk.: H. Desroche, Sociologies Religieuses, Paris: PUF, 1968, s. 56-74.
[9] J. Wach, la Sociologie de la Religion, s. 351.
[10] L. Massignon, Opera Minora, Beyrut, 1963, C. I, s. 16.