Siyâsetnâme

Yakın zamana kadar siyâsetle, devlet yönetimi ile ilgili esasları konu alan eserlere verilen isim. Esas konu olarak devlet yönetimini ele alıp işlemlerine devlet yönetiminin de hükümdarın elinde bulunmasına göre, çoğunlukla padişahlar için yazılmış nasihat kitaplarıdırlar. Bu eserlerin ortak konuları arasında en önemlileri şunlardır:  Hükümdarlar, Tanrı’nın sevgili kullarıdır ve halk onlara Tanrı’nın emanetidir. Saltanatın temeli adalet, şecâat ve cömertliktir. Hükümdar, Tanrı’ya karşı şükrünü, halka karşı âdil olmakla ödemelidir. Hükümdar, kendine ve makamına yakışmayacak davranışlardan olan zülüm, hasislik, kibir ve gururdan kaçınmalıdır. Hükümdar daima danışarak iş görmelidir. Devlet işleri ehil insanların eline teslim edilmelidir. Yapılacak her işte şeriat kanunlarının sınırları içinde kalınmalıdır.

Padişahlar için yazılmış olanlardan başka, vezirler ve emirler için de yazılmış siyasetnâmeler de vardır. Bu eserlerde de vezirlerin ve emirlerin halka ve padişaha karşı olan vazifeleri anlatılır, âdil olmaları halka zulmetmemeleri, devletin varlığını korumak ve yüceltmek için çalışmaları gerektiği anlatılır.

Siyâsetnâmeler, edebî eserlerin tasnifinde ahlâkî eserler arasında yer alır. İslâmî devletlerin padişah ve yöneticileri için yazılmış siyâsetnâmelerdeki öğütlerin temelini İslâmî inanç ve kurallar teşkil eder. Anlatılan her durum içir, âyet, hadîs veya peygamberler tarihînden örnekler verilir. Sonraki padişahlar için, önce yaşayan ve devletin temelinde önemli yer tutan padişahların da örnek olarak gösterildiği olur.

Devlet kavramını ele alan ve en iyi devlet şeklini araştıran Batılı ilk filozof Eflâtun’dur. Devlet adlı eserinde bu konu işlenir. Ayrıca Batı’da bu konuda pekçok eser yazılmıştır. Bu sahada, İslâm dünyası içinde Arabça, Farsça ve Türkçe yazılmış eserler de oldukça çoktur. Bursalı Tahir Siyasete Müteallik Asâr-ı İslâmiyye (İstanbul 1330)adlı eserinde bunların birçoğunun ismini vermiştir. Bu eserler arasında Arabça yazılmış olanların en önemlileri olarak Cahiz (ölm. 869)’in Ahlaku’l-mulûk’ünü, Farabî (ölm.950)’nin Siyâsetü’l-medeniyye’sini İbn Sina (ölm. 1036)’nın Kitâbü’s-siyâse’sini, Sa’lebî (ölm.1037)’inin Adâbü’l-mulûk’ünü Gazali (ölm.1111)’nin Nasihatü’l-muluk’unu sayabiliriz. Nizamü’l-Mülk (ölm. 1092)’ün Siyasetnâme’si, bu sahada Farsça yazılmış önemli eserler arasındadır. Türkçe yazılmış siyasetnâmelerin belli başlıları ise Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i, Şeyhoğlu Mustafa’nın Kenzül-Küberâ’sı Gelibolulu Mustafa Ali’nin Nasihatü’s-Selâtin’i, Âbdülmecid Sivasi’nin Nasihatü’l-mulûk’u, Nergisi’nin El-Vasfü’l-kâmil fi ahvali’l veziri’l-âdil’i, Sarı Abdullah’ın Tedbirü’n-neş’eteyn ve Islahu’n-nushateyn’l Haşmet’in Intisâbü’l-mülûk’ünü sayabiliriz.