33Sosyoloji Sözlüğü
Sivil Din Nedir ?
Sivil din, 1950’lerde Robert Bellah tarafından kullanılmasının ardından, Fransız siyasal düşencelerin kökeninin incelenmesinde Amerikan sosyologlar için önemli bir kavram olmuştur. Kamusal ritüeller (örneğin ulusal bayrak gibi), semboller ve kutsal günlerde yapılan törenlerin yanı sıra kutsal yerlerin (örneğin anıtlar, savaş alanları veya millî mezarlıklar gibi) ifade ettiği anlamların bir ulusun dini olarak kapalı değerleri olduğu anlamını taşımaktadır. Kilise yetkilileri tarafından yapılan törenlerde bazı sivil din uygulamalarına dahil olmalarına rağmen, genellikle kiliseler bunları dışarıda tutmuştur.
Terimin kökeni
Sivil din Jean-Jacques Rousseau’nun 1762 yılında yayınlanmış olan Toplum Sözleşmesi isimli kitabının 8. bölümünde yer verdiği 4 terimden birisidir. Bu terimler herhangi bir dönemde modern toplumlar için gerekli olan ahlaki ve manevi temellerin neler olarak kabul edildiğine tanımlamak için oluşturulmuştur. Rousseau için sivil din, kutsal otorite ile devletin birleştirilmesinde sadece bir çimento görevi gören toplumsal yardımcılar olarak görülmüştür. Rousseau kitabında, sivil dinin basit dogmalarını şu şekilde özetlemiştir;
- tanrı
- ahiret
- faziletin ödüllendirilmesi ve ahlak bozukluğunun cezalandırılması
- dini hoşgörüsüzlüğün dışlanması
İtalyan tarihçi Emilio Gentile, terimin kökenleri doğrultusunda eğitimde kullanılmasına yardımcı olmuştur. Bu kapsamda Gentile, siyaset dinlerinin sivil din ve siyasi din olmak üzere iki tür halinde bölümlenmesini önermiştir.
Din sosyolojisi
Tartışmalı olarak din sosyolojisinde sivil din, bir ulus ya da siyasal kültürün halk dinidir.
Tanımı gereği bütün bir toplumu kuşatan veya en azından toplumun belirli bir kesimi veya liderleri tarafından uygulanan sivil din, halk dininin sosyal ve siyasal durumu üzerine yoğunlaşmaktadır. Diğer taraftan, dini olarak biraz daha az değerlere sahip kuruluştur. Çünkü hükûmetler her ne kadar kiliseler kursalar veya resmî din adamlarını görevlendirseler de, nispeten aralarında sabit bir resmî ilişki vardır. Ayrıca sivil dini uygulayan siyasi liderlerin kendileri ruhsal bir lider değildirler.
Örnekler
Bu tür bir sivil din aşağıda belirtilenleri kapsar;
- siyasi konuşmalarda Allah’ın çağrılması ve bu kapsamdaki kamusal anıtlar;
- siyasi liderlerin kamusal nedenler ile dini metinlerden alıntılar yapması;
- geçmişteki siyasi liderlere gösterilen hürmet;
- bu liderlerin yaşamlarında kullandıkları ahlaki ideallerin öğretilmesi veya öğretilmeye çalışılması;
- gaziler veya bir ulusun savaşlardaki kayıplarına karşı gösterilen hürmet;
- siyasi liderler tarafından, dini liderler çağrılarak yapılan toplantılar;
- kamu binalarında dini sembollerin kullanılması;
- ibadetler için kamu binalarının kullanılması;
- kuruluş mitleri ve diğer ulusal mitler
ve benzeri dini ya da yarı dini uygulamalar.
Pratik siyaset felsefesi
Tüm dünya ülkelerinde gazete ve dergilerdeki profesyonel yorumcular, siyasi ve sosyal konularda yaptıkları bazı yorumlarda; sivil din veya sivil dinler kelimelerini din de dahil olmak üzere geleneksel olarak bir vatanseverlik ritüeli şeklinde okuyucuya aktarırlar.
Amerika Birleşik Devletleri Anayası’nda “Tanrı” açık bir şekilde belirtilmemesine rağmen, özellikle Bağımsızlık Bildirgesi’nin açılış cümlesi “Tanrı’dan Doğan” şeklinde yapılır.
Örnekler
Bu tür uygulamalara aşağıdaki örnekler verilebilir:
- bazı kamusal toplantılarda ulusal marşın kalabalık tarafından söylenmesi;
- belirli vatansever tatiller ile törenlerde ulusal bayrağın gösterilmesi;
- ABD’ye bağlılık yeminleri örneğinde olduğu gibi yapılan bağlılık yeminleri;
- bir cumhurbaşkanının göreve başlaması ya da kralın taç giymesi için düzenlenen törenler;
- özellikle geçmişte kurucular tarafından tek taraflı ve abartılı bir şekilde savaşlar veya kitlesel göç gibi olayların masallaştırılmış şekilde kuşaktan, kuşağa anlatılarak aktarılması (romantik milliyetçilik);
- tarihteki büyük liderlerin veya tarihsel olayların anısına yapılmış olan anıtlar;
- ölmüş askerler için yapılan anıtlar ya da onların anısına düzenlenen törenler;
- ülke, anayasa veya kral, imparator için söylenen saygı ifadeleri;
- bir süre önce ölmüş siyasi liderlerin cenaze törenlerinin televizyonlardan verilmesi.
Sosyolojik ve politik ilişkisi
Sivil din, sosyolojik ve politik olarak birbiriyle örtüşmektedir. Örneğin, kilise ile devletin anayasal olarak birleştirildiği Britanya’da, hükümdarın taç giymesi töreni Canterbury Başpiskoposu tarafından ayrıntılı şekilde dini bir tören olarak kutlanır. Benzer şekilde Fransa’da da bu tür sivil törenlerin bir bölümü, diğer pek çok ülkeye göre daha büyük derecede dini ayinlere ayrılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’nde ise, yeni seçilen Başkan yaptığı yeminde Anayasa’da yazılı olmamasına rağmen Tanrı’dan söz eder.
Uygulayan başlıca ülkeler ve güncel durumu
Terim ile ilgili olarak maddenin başında da belirtildiği gibi ilk yazılı kaynak, Jean-Jacques Rousseau tarafından yazılmıştır. Geçmişe dönük sivil din konusu günümüzde hala tartışmalı durumdadır. 19’uncu yüzyılın sonlarında Avrupa’daki laik devletler sivil din üzerine inşa edilmiştir. SSCB’de ise komünizmin çöktüğü 1991 yılından itibaren pek çok heykel ve resim depolara kaldırıldı. Stalin heykelleri ise 1950’lerde tamamen ortadan kaldırılmıştır. Toplumbilimcisi Robert Bellah göre; Amerika Birleşik Devletleri’nde Amerikan Devriminden itibaren vatanseverlik, sivil anayasının şekillendirilmesinde ana kaynak olmuştur.
Günümüzde ise ABD’de sivil din yerini çok tanrılı deist duruşa kaymıştır. Bu ifade Alvin J. Schmidt’e aittir ve Schmidt, bu durumun ABD’de 1700’lerden bu yana sürdüğü yönündedir. Bazı bilim insanları ise Amerikan bayrağının ulusal olarak kült bir totem şeklinde görülebileceğini savunmuşlardır. Diğer bazı bilim insanları ise modern cezalandırmanın bir sivil din türü olduğunu savunmuşlardır.