SİNİR SİSTEMİ

 

İnsanın düşünme,
duygulanma ve dav­ranma işlevlerini sağlayan, bu arada diğer bütün sistemlerin
çalışmasını düzenleyen ve yöneten sisteme sinir sistemi denir. Di­ğer canlılara
oranla insanın sinir sistemi ol­dukça gelişmiş ve karmaşık bir yapı göste­rir
ve üç ana bölümden oluşur:

 

a) Merkezi Sinir Sistemi:

 

Beyin ve omu­riliği
içine alır. Beyin ortalama 14.000.000.000 hücreli, 1350 gr. ağırlığın­da
yumuşak bir dokudur. Beynin daha fazla veya daha az ağır olmasının,
işlevleriyle bir ilişkisi yoktur. Beyin üç bölüme ayrılır. Se-rebrum (gündelik
dilde beyin denilen bö­lümdür; büyük beyin veya ön beyin denilebilir), beyin
sapı ve serebellum (beyin­cik).

Serebrum, tam olmayan
bir biçimde iki yarım küreye ayrılmıştır. Üzeri girintili, çı­kıntılıdır. Dört
lobtan oluşur ve beynin altı­da beşini kapsar. İnsanın en üst işlevleri olan
duygu, düşünce ve bellek asıl olarak serebrumun üç milimetre kalınlığındaki ka­buğu
tarafından sağlanır. Alın lobu da deni­len frontal lob, motor hareketleri
kontrol ve koordine eder; işlevleri tam olarak bilinme­mekte, mizaç, yargılama,
dikkat ve dürtüle­rin bu lobla ilgili olduğu sanılmaktadır. Pa-rietal loblar,
frontal lobun arkasında, şakak­ların üst kısmında bulunurlar. Dokunma ve sıcaklık
duyu algılarımızın yönetildiği mer­kez burasıdır. Temporal loblar ise kulakla­rın
hemen üst tarafında, şakaklarda bulu­nurlar. İşitme duyusunun merkezidirler.
Duygular ve bellek ile ilgili işlevleri de bu­lunduğu sanılmaktadır. Oksipital
lob, başın arka kısmına yerleşmiştir ve görme duyusu­nun merkezidir. Serebrumun
iki yarımküre­si arasındaki iletişim, ara yollar vasıtasıyla sağlanır.
İnsanların büyük çoğunluğunda sol yarımküre baskındır ve konuşma mer­kezi de bu
yarımkürede bulunur.

Beyin sapı ise yukarıdan
aşağıya doğru orta beyin, köprüler (pons) ve omurilik so­ğancığı (medulla
oblangata, bulbus) olmak üzere üç kısımdır. Beyin sapı, beynin ol­dukça küçük
bir bölümü olmasına rağmen, canlılığı sağlayan hayati işlevler buradan
yürütülür. Ayrıca bedenin diğer bölgelerin­den gelen uyarımların serebruma
geçişini sağlayan ana yollarda buradan geçer.

Beyincik ise beyin
sapının arkasında, se­rebrumun arka kısımlarının (oksipital lob) altında
bulunan bir başka küçük organdır. Temel olarak kas koordinasyonundan
sorumludur; eğer beyincik işlevleri çeşitli ne­denlerle bozulursa, litreme,
patlayıcı ko­nuşma, dengesizlik ve kas beceriksizliği görülür.

Beyin sapı aşağıya
doğru omurilikle de­vam eder. Omurilik, omurgalar tarafından korunur. Ortalama
70 cm. kadardır, ama son 25 cm’lik bölümü işlevsel değildir. Omurilikten duyu
ve hareketle ilgili 31 çift sinir çıkar ve bedenin çeşitli yerlerine dağı­lır.
Ayrıca serebrum’a giden ve sereb-rum’dan gelen önemli iletim yollan da omu­rilikten
geçer.

 

b)  Çevresel (Periferİk) Sinir Sistemi:

 

Merkezi sinir
sistemini bedenin diğer bö­lümlerine bağlayan sinirlerden kuruludur. Bu
sinirler toplam 43 çifttir; onikisi Merke­zi sinir sisteminin kafa içindeki
beyin bölü­münden çıktığı için, bunlara kafa çiftleri denir. Geriye kalan 31
çift ise, omurilikten çıkar. Kafa çiftlerinin her birinin farklı gö­revleri
vardır. Hepsi birden kabaca kafa­mızdaki duyularımızın (görme, işitme, koklama
ve tat) ve kafamızdaki organların kaslar yoluyla hareketlerinin sağlanması,
kafamızdaki deri ve mukozaların dokunma, ağrı, ısı duyularının serebruma
iletilmesiyle yükümlüdürler. Omurilikten çıkan 31 çift sinir ise, bedenin kafa
dışındaki bölümleri­nin çizgili kaslarından aldıkları bilgileri omurilikten
alarak kaslara götürürler. Böy­lece uygun istemli kas hareketi sağlanmış olur.
Omurilik sinirleri aynı bilgi iletim iş­levini ulaştıktan bölgelerdeki dokunma,
ağrı, ısı duyulanyla ilgili olarak da yapar­lar.

 

c) Otonom
(Vejetatif) Sinir Sistemi:

 

 Or­ganların ve düz kasların çalışmasını düzen­leyen
sistemdir. Merkezi hipotalamus ve beyin sapındaki otonom merkezlerdir. Or-

ganlara iletim yine
beyin sapı ve omurilik; kafa çiftleri ve periferik sinirlerin otonom dallan
aracılığıyla olur. Otonom sinir siste­mi çalışmalarını, parasempatik ve
sempatik adı verilen ve genellikle birbirlerine karşı ters etki gösteren
alt-sistemlerle sürdürür. Sinir sisteminin çok önemli bir bölümü­nü de beyin
kabuğunun altındaki çekirdek yapılan oluşturur. Bu yapılar, serebrum içinde ele
alınabilmelerine rağmen her bi­rinin çok özel ve özgün işlevler üstlenmele­ri,
ayn değerlendirilmelerine yol açmakla­dır. Bunlardan lalam us, duyusal yolların
ana nakil merkezidir. Beyin kabuğuyla da­ha aşağı merkezler arasındaki
iletimlerin bütünleştirici bir aracıdır. Hipotalamus ise beynin üçyüzde birini
oluşturacak kadar küçük olmasına rağmen çok fazla karmaşık bir işlevi yerine
getirir. En temel olarak hi­potalamus, organ işlevlerini kontrol eden
merkezdir. Otonom sinir sistemini, hipofizi ve salgı bezlerini yönetir. Vücut
sıcaklığı­nın korunması; dolaşım ve solunum aktivi-teleri, uyku, yağ,
karbonhidrat ve protein metabolizması, su ve elektrolit dengesi ve cinsel
aktivite gibi hayati ya da çok önemli işlevlerin düzgün yürümesinden sorumlu­dur.
Beyin kabuğu altındaki çekirdek yapı­lardan bazal ganglionlar, ilgili merkezler
arasındaki koordinasyonu kurarak karma­şık istemli hareketlerin pürüzsüz ve
otoma­tik şekilde sürmesini sağlarlar.

Erol GÖKA