Seydi Ali Reis

Seydi Ali Reis (İstanbul 1498 – İstanbul 1562), Osmanlı Kaptan-ı Deryası, coğrafya, matematik bilgini, şâir, ve seyahatname yazarı.

Küçük yaşta tersaneye girdi. Rodos’un zaptından itibaren Akdeniz’deki birçok deniz savaşına katıldı. Barbaros’ un yanında bulundu ve ondan denizcilik öğrendi. Piri ve Murad Reislerden sonra donanma kumandanlığına getirildi. Basra donanmasının başına geçti, Hint Denizi’ndeki bir deniz savaşında mağlub olarak karaya çıkmak zorunda kaldı. Karadan, üç yıl süren maceralı bir yolculuktan sonra Osmanlı topraklarına vasıl olabildi. Yurda dönüşünden sonra donanma hizmetinden ayrıldı. Diyarbekir tımar defterdarlığı yaptı.

Hayatı

İstanbul, Galata’da doğdu. Sinoplu bir aileden gelmedir. Dedesi, II. Mehmet zamanında tersane kethüdalığında, babası Hüseyin Ağa da Darüssınaa kethüdalığında bulunmuşlardı. Kendisi de tersanede reis olarak çalıştı. Barbaros Hayreddin Paşa’nın yanında yetişti.

Seydi Ali Reis, tersane kethüdası olduğundan, bir deniz harekatında bağımsız olarak kumandanlık yapmadı. Rodos’un fethine (1522) ve daha sonra Akdeniz’de cereyan eden bütün deniz savaşlarına Barbaros Hayrettin Paşa yanında katıldı ve Batı Akdeniz bölgesini çok iyi öğrendi. Preveze Deniz Muharebesi’nde (1538) Osmanlı donanmasının sol tarafına komuta ederek büyük yararlıklar gösterdi ve bu savaştan sonra adı daha çok duyulmaya başlandı. Trablusgarp’ın fethiyle biten harekatta Kaptan-ı Derya Sinan Paşa ve Turgut Reis emrinde çalıştı(1551).

I. Süleyman (Kanuni) tarafından, Portekiz donanmasıyla girdiği deniz savaşını kaybeden Murat Reis’in yerine Hint Kaptanlığına atandı ve Basra’daki donanmayı Süveyş’e getirmekle görevlendirildi.

Bu olay onun yaşamının da dönüm noktası oldu. 15 gemiyi derhal onartarak uygun deniz mevsimi için beş ay bekledi ve donanması ile Basra’dan ayrıldı (1554). Basra’dan aldığı 15 kadırga ile Süveyş’e doğru yol alırken Horfakan şehri açılarında 25 parçalık Portekiz donanmasıyla karşılaştı. Yapılan çarpışmada Portekizliler bir gemi kaybedip geri çekilince yoluna devam etti. Maskat yakınlarında 34 parçalık bir Portekiz Donanmasının saldırısına uğradı. Güney Arabistan sahillerinde dağların denize dik inmesinden faydalanarak, gemilerini Portekiz donanmasıyla kıyı arasına soktu, savaş başladığı zaman dağların kestiği rüzgar sebebiyle Portekiz donanmasının yelkenli gemileri hareketsiz kaldı, kürekli gemileriyle hızlı hareket ederek düşmanın sayı üstünlüğünü yok etmeye çalıştı. Yapılan savaşta Portekizlilerin altı gemisi batırıldı, Osmanlı donanmasının da beş gemisi battı, biri de yandı (1554).

Umman sahilindeki Zufar limanı geçilerek Şihr şehri hizasına gelinince, günbatısı yönünden fil tufanı (Tufan-ı Fil) veya Tsunami denilen bir fırtına çıktı. Çıkan fırtına yüzünden Seydi Ali Reis kalan dokuz kadırgalık donanmasıyla birlikte kıyıdan uzaklaşmak zorunda kaldı. Fırtınaya kapılan, günlerce denizde çalkalanan gemiler doğuya doğru sürüklenerek Hindistan kıyılarına, Gücerat sultanlığının Demen Kalesi önüne gelebildi, burada üç gemi karaya vurdu; geri kalan gemilerdeki top ve levazımı bırakarak Seydi Ali Reis elindeki altı gemiyle Surat limanına girdi; çünkü Portekiz donanması onu yakalamak için dolaşıyordu

Seydi Ali Reis buradan Gucerat’ın başkenti Ahmedabad’a gitti. Harap gemilerle Süveyş’e ulaşmak imkânsız olduğundan, kalan gemiler satılıp karadan İstanbul’a dönülmesine karar verildi. Seydi Ali Reis Gucerat sultanı Ahmet Han tarafından iyi karşılandı. Daha sonra adamlarından bir kısmı Gucerat Sultalığı’nın emrine girdi. Seydi Ali Reis, Ahmedabad’tan Sind memleketinin başkenti Multan’a, oradan Lahor’a, bu şehirden de Delhi’ye gelerek Timuroğullarından Hümayun Şah’ın huzuruna çıktı (1555).

Hümayun şahın ölmesi üzerine Afganistan – İran yoluyla Anadolu’ya hareket etti (1556). Bundan sonra Kabil, Semerkant, Buhara, Meşhet şehirlerinde hükümdarları gördü.

Buhara civarında Özbeklerin saldırısına uğradı ve yaralandı. İran da Meşhet valisi tarafından tutuklandı, daha sonra serbest bırakılarak Şah I.Tahmasp’a gönderildi. Bir süre göz hapsinde kaldıktan sonra Anadolu’ya geçmesine izin verildi ve Şah’ın Kanuni’ye yazdığı bir mektubu da alarak Kazvin’den ayrıldı (1557). Aynı yıl Bağdat’a ulaştı. Böylece Basra’dan çıkışından 3 yıl 7 ay sonra tekrar Osmanlı ülkesine dönüyordu.

Seydi Ali Reis 1557 mayıs ayı başlarında İstanbul’a vardı ve Edirne’de bulunan hükümdarın yanına gitti. Süveyş donanmasının uğradığı kayıptan dolayı padişahtan af diledi. Dolaştığı yerlerde görüştüğü hükümdarların verdiği 18 nameyi sundu; Ali Reis mahvolmuş bir donanmanın sorumlusu olmakla beraber, başına gelen olağanüstü olaylar kabul edilerek suçlu görülmedi, önce Müteferrika yapıldı, sonra Diyarbakır tımar defterdarlığına atandı. Bir süre şehzade Selim’in hizmetinde çalıştı, Galata Hassa gemi reislerinden biri oldu (1560). Son görevi bilinmemektedir. 1562’de İstanbul’da vefat etti.

Kâtibi mahlası ile şiirler yazmış olmasına rağmen müretteb divanı yoktur.

Eserleri

1-Mirat’ı Kainat:

Güneşin hareketinden, yıldızların uzaklığından; kıblenin ve öğle vaktinin tayininden, nehirlerin genişliğinin tespitinden ve rub’u meceyyibden bahseden bir eserdir.

2-Hulast’el- Hay’a :

Halep’te bulunurken hey’et ve matematik dersleri alan Seydi Ali Reis, Ali Kuşçu’nun Fethiye isimli eserini tercüme etmiş ancak bununla yetinmeyerek Mahmud b. Omar al Çağmini’den ve Kadızade-i Rûmî Musa Paşa’nın eserlerinden de faydalanarak tercümesine bir çok ilaveler yapmıştır.

3-Kitab Al-Muhit Fi İlm’al-Eflak Va’l Abhur :

Seydi Ali Reis kısaca Muhit adı ile tanınmış olan meşhur eserini 1554’te Haydarabad’da bulunurken kaleme almıştır. Geçirdiği tecrübelerden sonra kaptanlara ve gemicilere kılavuz olmadan Hint denizlerinde kolaylıkla dolaşım imkânını verecek bir kitap hazırlamak isteyen Seydi Ali Reis bu eserinde; yer tayini, zaman hesabı, takvimler, pusula taksimatı, denizcilikte önemli bazı yıldızlar ve yıldız grupları; meşhur limanlar, Hindistan’ın rüzgar- altı ve rüzgar-üstü sahilleri ile Hint denizindeki adalar, rüzgarlar, tayfunlar, sefer yolları hakkında mühim bilgi ihtiva etmekte; kitabın dördüncü bölümünde Yeni Dünya ( Amerika) ya ait bir bölüm de bulunmaktadır. Kâtip Çelebi, Cihannüma‘sında Seylan, Cava, Sumatra ve diğer adalar hakkında verdiği bilgiyi aynen Muhit’ten nakletmiştir. Eserin 1834, 1836, 1837, 1838 yıllarında Hammer tarafından 4 bölümü İngilizceye çevrilmiştir. Ayrıca M. Bittner ve Bonelli eserin bazı bölümleri üzerinde çalışmıştır. Prof. Dr. Fuat Sezgin eseri Almanca bir önsözle birlikte yayınlamıştır. Ne Avrupa’da ne de Türkiye’de tam metin olarak yayınlanmayan eser 2009-2010 yıllarında Pamukkale Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk Dili Anabilimdalı yüksek lisans öğrencisi Himmet BÜKE tarafından, Doç.Dr. Turgut TOK danışmanlığında ilk defa Osmanlı alfabesiden Türk transkripsiyon alfabesine çevrilmiş ve eserde bulunan yer adları bir dizin halinde verilmiştir.

4-Mir’at Ül’ Memalik:

Seydi Ali Reis’in Hindistan’dan Bağdad’a dönüşünde yol arkadaşlarının, görülen şehirleri, karşılaşılan değişik ve ilginç olayları, ziyaret edilen türbeleri ve çekilen zorlukları anlatan bir kitap yazmasını istemeleri üzerine kaleme almaya başladığı bu eseri 1557′ de İstanbul’da tamamlamıştır. Süveyş kaptanlığına tayininden sonra yaşadıklarının bir hikâyesi olan bu eserde Seydi Ali Reis, geçtiği memleketler, tanıştığı hükümdarlar ve şahit olduğu olaylar hakkında bilgi vermektedir. Aynı zamanda şair olan Seydi Ali Reis’ in Mir’at ül-Memalik’te şiirlerinden örnekler mevcuttur.