Şemseddin İldeniz Kimdir, Hayatı, Dönemi, Hakkında Bilgi

Şemseddin İldeniz (ö. 571/1175) İldenizliler hanedanının kurucusu ve ilk hükümdarı (1148-1175).

Eldekez, Eldigüz gibi değişik telaffuz­larla da kullanılmakla birlikte isim Türk­çe “il” ve “deniz” kelimelerinden oluştu­ğu kanaatiyle daha çok İldeniz şeklinde kabul görmektedir. İldeniz’in hayatının ilk yıllarına ait bilgiler, Derbend’de köle pa­zarından satın alınmış Kıpçak asıllı bir gulâm olduğundan ileriye gitmez. Mîrhând’ın yazdığına göre satıldığı tarihte (tahminen 515/1121) “henüz çelimsiz bir çocuktu” bu du­rumda 1110 yılı civarında doğduğu söy­lenebilir. İrak Selçuklu Veziri Kemâleddin es-Sümeyremî’ye satılan İldeniz, vezirin Sİ6’da (1122) Bâtınîler tarafından öldü­rülmesi üzerine Sultan Mahmûd b. Muhammed Tapar’ın (1119-1131), onun Ölü­münün ardından da daha sonra tahtı ele geçirecek olan Mesud Muhammed Ta­par’ın hizmetine girdi. Kısa zamanda te­mayüz ederek ümerâ arasına katıldı ve Sultan Mesud tarafından kardeşi 1. Tuğ­rul’un dul eşi Mümine Hatun ile evlendirildi. Bu evlilikten Nusretüddin Cihan Peh­livan Muhammed ve Muzafferüddin Kızılarslan Osman adlı oğullarıyla bir kızı doğdu. Sultan sülâlesiyle kurulan bu ak­rabalığın sağladığı İmkânlar, İldeniz ve oğullarını Irak Selçuklu Devleti üzerinde etkili bir güç haline getiren İldenizliler ha­nedanının (Azerbaycan Atabegleri) zemi­nini hazırlamıştır.

İldeniz’in Azerbaycan valiliğine tayini­nin ve eşi Mümine Hatun’un I. Tuğrul ile evliliğinden doğan Şehzade Arslanşah’ın atabegliğine getirilmesinin tarihleri ke­sin biçimde tesbit edilememektedir. An­cak Arrân Valisi Abdurrahman Togayü-rek ile birlikte Azerbaycan’a giden İldeniz (542/1147) Sultan Mesud’un aynı yıl Hemedan civarında âsi emîr Bozaba ile yap­tığı savaşta vali olarak değil Azerbaycan ümerâsının büyüklerinden biri olarak yer almıştı. Bu duruma ve İbnü’l-Esîr’in İldeniz için 543 (1148) yılında “Gence ve Arrân sahibi” demesine bakarak Azerbaycan va­liliğine tayini 1148 olarak kabul edilebilir. Öte yandan Sultan Mesud tarafından 540’ta (1145-46) Tikrît Kalesi’ne gönde­rilen Arslanşah’ın 549 (1154) yılında İlde­niz’in yanına gitmesine rağmen onun bu ta­rihten sonra dahi Sultan Muhammed’e karşı Mesud’un oğlu Melikşah ve Muham­med Tapar’ın oğlu Süleyman Şah adına saltanat mücadelesine girmesi o günlerde Arslan-şah’ın atabeği olmadığı kanaatini uyandırmaktadır. Kesin olan. Sultan Muhammed’in ölümünden sonra Selçuklu üme­râsının Muhammed Tapar’ın hayatta ka­lan son oğlu Süleyman Şah’ı556’da (1161) tahta çıkarırken Arslanşah’ı veliaht ilân etmesi, çok geçmeden Süleyman Şah’ı in­dirip yerine Arslanşah’ı çıkarması sırasın­da İldeniz’in rol oynaması ve bu tarihten itibaren “atabeg-i a’zam” unvanıyla anılmasıdır. İldeniz böylece, üvey oğlu adına Irak Selçuklu Devleti’nin tek ve gerçek hâkimi durumuna gelirken öz oğullan Ci­han Pehlivan’ı emîr-i hâcib, Kızılarslan’ı da emîr-i silâh tayin etmiştir.