Seçici Dikkat – İşitsel Dikkat – Görsel Dikkat

İşitsel Dikkat

Cherry (1953) aynı zamanda iki farlı mesaj kullanarak kokteyl parti olgu incelemiş­tir. Bu olgu kalabalık bir ortamdaki (örn. mezuniyet partisi) yapılan sohbet sırasın­da çevredeki diğer konuşulanlara dikkat edememe problemidir. İstenmeyen ko­nuşmalara kulak kapatılamaz. Bundan dolayı önemli olan bilgiler seçilirken diğer­leri elenir. Buna seçici dikkat denir. Cherry mesajın kaynağı ve şiddeti gibi uyara­nın fiziksel özelliklerinin kullanılması sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaran­ların birbirlerinden ayırt edildiğini bulmuştur. Aynı ses tarafından farklı mesajlar iki kulağa sunulduğu zaman dinleyicinin bu iki mesajı birbirinden ayırt etmesi nere­deyse olanaksızdır. Yine kokteyl parti olgusu araştırmalarında belirgin veya önem­li bilgilerin dikkat filtrelerini geçtiği bulunmuştur. Örneğin, bir partide birisi sizin isminizi seslendirdiğinde onu hemen yakalarsınız (Moray, 1959). Bu nedenle dik­kat ile ilgili geliştirilen kuramlar dikkat değiştirmeyi açıklar. Çift kulaklı dinleme deneylerinde, katılımcılara bir kulaktan gelen mesajı diğerinden gelen mesaja önem vermeyerek izlemeleri istenir. Böylece dikkat edilmeyen mesajın bilgi işlem süreçlerinin araştırılma olanağı ortaya çıkmaktadır.

İlk çalışmalar dikkat edilemeyen işitsel mesajın çok az işlendiğini göstermiştir. Bu durum, dikkat sürecinde uyaranların seçiminin algısal seviyeden çok duyusal seviyede gerçekleştiğine işaret etmektedir ve bundan dolayı Broadbent erken fil­tre kuramını önermiştir (Şekil 4.9a). Bu kurama göre birbirleriyle yarışan uyaranlar arasından sadece bir tanesi filtreden geçerek sonraki bilgi işlem süreçlerine girmektedir. Filtreleme mekanizmasının olması sınırlı kapasitesi olan sistemin aşırı yüklenmesini önlemektedir.

Çift kulaklı deneylerdeki performansın pratik yama sonucunda artması ve uya­ranın farklı modalitelerde sunulması ile bellek performansının her iki mesaj için iyileşmesi, daha sonraki aşamalarda da filtrelemenin yapılacağını önermektedir. Bu durum genel olarak dikkat edilmeyen uyaranın bilgi işleme tabi tutulduğu an­lamına gelmektedir. Bu bulgular neticesinde Deutsch (1963) uyaranların arasında seçimin sistemde daha ileri seviyede yapıldığını öneren gecikmeli filtre modelini ortaya koymuştur (Şekil 4.9b). Treisman (1964) ise azalma modelini önermiş ve fi­ziksel (sesin fiziksel özelliği), dilsel (seslerin kelimelere dönüştürülmesi) ve anlam­sal (anlamın analizi) süreçleri bu kuramda birleştirmiştir (Şekil 4.9c).

Görsel Dikkat

Bazı seçici dikkat kuramları görsel arama görevlerindeki performansları açıklama­yı da amaçlamaktadır. Görsel arama görevlerinde, dikkat dağıtıcı ya da bozucu olarak nitelenen uyarıcılar arasından hedef olan bir uyaranı yakalama beklenir. Hedef ve dikkat dağıtıcıları arasındaki çeşitli ilişkiler araştırmacıların ilgilendiği alanlardır. Treisman’ın “özelliklerin entegrasyonu’ bu ilişkileri test eden kuramlar­dan biridir. Katılımcıların birçok “X” arasından “O” harfini arayıp bulmaları son de­rece kolay ve hızlıdır. Bununla birlikte, kırmızı “X” ve mavi “O” harflerinin arasın­da kırmızı “O” harfini arayıp bulmaları daha zor ve yavaştır. Anlaşılacağı üzere özelliklerin entegrasyonu kuramının birinci aşaması özelliklerin işlenmesi ve ikin­ci aşaması özelliklerin birleştirilmesi süreçlerini kapsamaktadır. Birinci aşamada görüntüdeki bütün özellikler eş zamanlı olarak işleme alınır. Bundan dolayı bu aşama hızlıdır. “O” harfini “X” harfleri arasında tanımak bu aşamada yapılmaktadır. Bu arama biçimine paralel arama da denilmektedir. İkinci aşamada ise özellikler (renk, yön gibi) obje içinde birleştirilir. Bu aşama göreli olarak ilk aşamadan daha yavaştır çünkü her bir anda tek bir özellik işleme alınmaktadır. Bir başka deyişle arama adım adım veya sıra ile yapılmaktadır.

Görsel dikkat konusundaki bir diğer kanı dikkatin spot ışığı (Posner, 1980) ola­rak çalıştığıdır. Spot ışığı görsel alanda belirli bir yere odaklandırılır. Aydınlatılan bu yerdeki uyaranların işleme konulma olasılığı artar. Gerçek anlamda insanda spot ışığı yoktur. Zihinsel kaynaklar belli görsel alan içinde belli bölgeye yönlen­dirilmekte ve oradaki uyaranlar seçici dikkat mekanizmaları ile algısal işleme alın­maktadır. Buradaki temel soru spot ışığının obje veya yer temelli olup olmadığıdır. Örneğin, spot ışığını kontrol eden kişi spot ışığını yeşil mantolu kişiye mi yoksa sahnenin önündeki alana mı odaklamıştır? Posner dikkatin belli bir yere yönlendi­rildiğini öne sürerken Duncan (1984) dikkatin objeye yönlendirildiğini vurgulamış­tır. Olumsuz ipucu verme çalışmaları (Tipper, 1985) dikkatin hem obje hem de yer temelli olduğuna işaret etmektedir. Bu çalışmalar, seçici dikkatin aktif bir şekilde istenilen bilgiyi seçtiğini fakat aynı zamanda aktif bir şekilde de istenilmeyen bil­giyi engellediğini göstermektedir. Tipik bir olumsuz ipucu verme deneyinde, katı­lımcılar aynı zamanda bir uyarana dikkat ederken diğer taraftan başka bir uyaranı görmezlikten gelmektedir. Eğer görmezden gelinen uyaran bir sonraki denemede hedef olursa katılımcılar bu uyarana yeni bir uyarandan daha yavaş tepki vermek­tedirler. Tepkideki bu yavaşlama görmezden gelinen uyaranın yeni bir yerde su­nulması durumunda devam etmektedir. Bu, dikkatin obje temelli olduğuna işaret etmektedir. Öte yandan daha önceden görmezden gelinen yerde yeni bir uyaran sunulduğunda, bu uyaranın işlemi de yavaşlamaktadır. Bu da dikkatin yer temelli olarak yapıldığını göstermektedir