Safiye Erol kimdir? Hayatı ve eserleri

Safiye Erol kimdir? Hayatı ve eserleri: 1900-1964 İlerde tanıyacağımız Samiha Ayverdi gibi Safiye Erol da yaşadığı ve düşündü­ğü tasavvufl konulan romanlaştırmıştır. Dergâh, tarikat, sohbet hayalını, Avrupa’yı tanıyan bir Türk aydını kimliğiyle düşünce, kültür ve yaşayış olarak sürdür­müştür. Manen bağlandıklan Ken’an Rıfaî’nin havası ve ilhamı içinde Safiye Erol ve arkadaşları tasavvufun 20. yüzyılında, inanç, düşünce ve uygulanışını uzun sü­re devam ettirmişlerdir. Nitekim bu yoldaki deneyiş ve hayranlıklarını dile geti­ren “Ken’an Rıfaî ve Yirminci Asnn Işığında, Müslümanlık” (1951) adlı eser Safi­ye Erol’dan başka Samiha Ayverdi, Nezihe Araz, Sofi Huri hanımların da imzalarını taşımaktadır.

Safiye Erol, bütün öğrenimini, 13 yaşında iken gittiği Almanya’da yaptı. Felse­fe bölümünde bir de doktora hazırladıktan sonra, 15 yıl kaldığı Almanya’dan 1928’de yurda döndü. Yaşayışı, tefekkürü ve inancı ile, Batı’nın maddî gelişmesi­ni, Doğu’nun, özellikle Türklüğün manevî yükseliş felsefesi olan tasavvufla kay­naştırmayı denedi. Yazılarında, romanlarında bu fikri ve duygulan işledi.

Bir kısmı gazetelerde tefrika olarak kalan romanlarının, kitap halinde çıkmış olanları: Kadıköy’ün Romanı (1939), Ülker Fırtınası (1944), Ciğerdelen (194?)’dir. Ayrıca Safiye, Sami Dilârâ imzasıyla Millî Mecmua’da ve başka dergilerde çıkmış hikâyeleri… Knut Hamsun ve Selma Lagerlöfften roman çevirileri de vardır.

Ciğerdelen isimli tarihî-tasavvufî derin temalar taşıyan ve bizce sanat değeri yüksek olan romanında, hayat ve düşüncesinden izler taşıyan bazı parçalar görül­mektedir:

“Tahsil hayatım üzerinde uzun boylu durmayacağım. O zaman Almanya’da pek çok Türk çocukları vardı. Kimi serserilik etti. Kimi şöyle böyle, kimi parlak muvaffakiyetle okudu. Fakat içlerinde kaç tanesi kendi millî varlığıyla bu haşmet­li garp âleminin haklı ve muvazeneli bir terkibini bulmak için savaştı bilmem. Garbın zahirî üstünlüğü için fazla söze lüzum yok değil mi? Fakat hakikî insan­lık kemali aranırsa itiraf edeyim ki ben bu noktada garbın üstünlüğüne hiçbir za­man inanmadım. Milletimin yaratmış olduğu şarkkâri medeniyeti tahlil ederken noksan noksan! diye tenkit ettiğim gibi bugünün garb medeniyetini seyrederken de bağırıyorum: Büsbütün noksan!

İnsanlar bir altın çağ yaşadılar, eski Yunan zamanında. Eski Yunan, sinesin­de şarkı ve garbı birleştirmek saadetine ermişti, bu yüzden mükemmel oldu. Son­ra miras bölündü: Yunanın ilim iştiyakı, tasnif etmek, teşkilâtlandırmak kudreti, hürriyet iptilâsı garba gitti. Bu tarafa ne kaldı? Yaradılış sırrına hürmet, fanilik şuuru, ferde huzur ve ahenk verebilecek dünya görüşü (yani kader ve kısmete inanma), güzellik.

İdeal insan, altın çağın dışında iki yerde daha üredi. Bir defa İspanya Arablarında, ikinci defa serhat Türklerinde. Bunlar, şarkı ve garbı karıştırıp kendilerin­de birleştirmiş insanlardı. Dünya için eğer yeni bir ideal mukadderse ancak gene iki âlemin terkibinden doğabilir. O terkibi vücuda getirebilecek şartlan ben Türk milletinde gördüm. İnsanlık tarihinde bize düşen, en kutsal ödev işte budur. ”

Ciğerdelen, destanlı bir tarih sevgisini, dinî-tasavvufî duygularla kaynaştıran bir romandır. Macaristan’da Türk uç beylerinin, sipahilerinin, üstün din adamı ve şehylerin, yiğit delikanlıların, güzel serhat kızlarının maceralarını anlatmaktadır. Tarihte yaşanmış Türk hayat ve töreleri, Ömer Seyfeddin’in “Eski Kahramanlar”ındaki gibi kişiler ve olaylar, Osmanlı’nın Macar ovalarındaki hatıralarından ses vermektedir. Tarihî Osmanlı Türkçesi, din, tasavvuf terimleriyle kaynaşarak, İs­tanbul şivesiyle güzelleşmektedir.

Bu romandan aldığımız bölümlerden birisi, genç Mustafa’nın, serhatlere gel­miş bir Bektaşî Dede’siyle kendi dedesi zeamet beyi Veli Koca’nın manevî terbi­yeleri altında, devlet ve tarikat töresi üzre nasıl olgunlaştığını anlatıyor. Yazar Sa­fiye Erol gibi (onu ecdadından olan) bu Mustafa Durakça da, İslâm hayırseverliği içinde geliştikten sonra tasavvufî aşk’ta yücelmenin ve zeamet beyliğine başlama­nın adayı olmaktadır.

“Muhiddin Abdal bozdoğanı kisbet giyinmişti. Sırtında hırka, başında taç, omuzunda hurç elinde asa, göğsünde billûrdan teslim taşı tam cihazı ve yanında keçekülâhh iki dervişiyle konağa mihman oldu. Bir sene evvel Kümeliden kalk­mış, bütün Hacı Bektaş-ı Veli dergâhlarını dolaşarak yaz dememiş, kış dememiş, sefer etmiş, Tuna serhatlerine erişmişti. Niyeti, Nemseli ile görülecek Kerbelâ gü­nünde tef ve kudüm döğerek, gülbank çekip altın sancaklarını açarak Hak yolun­da vuruşmaktı.

Ergin canlardan olan Veli Koca’nın ricası üzerine Şahin konakta eğlendi, on gün kadar genç Mustafa Durakça’yla beraber mahpus odasına çileye kapandı. Ku­ru ekmekle suya yattılar. Mustafa’nın kardeşi güzel Zeyneb, ağasının böyle katı riyazet çekmesine dayanamıyor, görenlerin kâh merale, kâh gazele, kâh Çin ahu­suna benzettikleri Haktan sürmeli gözlerinden dizi dizi yaşlar akıtıyordu. Gizlice mahpus köşesine yanaşıp Mustafa’ya bir piliç, bir kâse bal gibi yiyecekler sun­mak istediyse de Mustafa onu, sırtını sıvazlayarak alnındaki sırma perçemleri öperek hemen savdı. Çilenin haftasında Veli Koca Mustafa’yı çağırttı: “Di baka­lım, muhabbet ummanında kaç kulaç derine indin? İlk evvelâ ne yapmak murad. edersin?” diye sordu. Mustafa, durgun süzük yüzünde şebnemler gibi berraklaş­mış mavi gözlerini duvann yüksekçe bir yerine asılmış talik yazıya dikmiş dalgın duruyordu. Bu Kur‘ân’dan bir âyetti ki, Cennet bahçelerinde akan sulardan bahse­diyordu. Delikanlı dedesine döndü. Çok düşünmüş, kararlara varmış, bu kararları sıraya, koymuş bir insanın tereddütsüz sükûnetiyle cevap verdi: “İzniniz olursa evvelâ kendime aid malımdan bir miktarını aşkımın kudsiyetine hürmeten hay­rata sarfetmek isterim. Hanedanımızın vakfı olan Sigetvar misafirhanesi tamir ve ihya edilmek gerekir. İstolniden konağımıza kadar yolda su yok. Ahlattempe aya­ğından bir çeşme yaptırmağa niyet ederim. Gazi Rüstem baba dergâhına gümüş, şamdan, buhurdan gülabdan adadım. Sadaka dağıtacağım, kurban keseceğim, günü gelince aşkımı anarak rüstemâne cenk edeceğim. ”

Veli Koca, ak kıllı kaşlarını gözleri üzerine sayvan gibi çatarak delikanlıyı de­nemeye devam etti. “Yani demek istiyorsun ki… Ödenecek bir şükran borcu var. “Mustafa, süzük ve mahzun duruşunda kalarak tane tane cevap döküyordu. “Evet Koca Ağam. İnsanın gönlüne Tanrı makamından kopmuş bir nur düşerse o kişi emsaline karşı yükselmiş olur. En çok seven en büyük işleri başarmak borcundadır. Şöyle M: Âşık olan zaten alacağını almıştır, artık bir şey isteyemez, burdan ge­ri o verecektir, hep o verecektir.”

Veli Koca, kemikli parmaklarını havaya dikip büyük hoşnudluk ve hayır dua zamanlarında yaptığı gibi Mustafa’ya Sipahi! diye seslendi. “Haydi sipahi git mü­barek mürşidinin yanma, berhüdar ol. Seni gene çağırtırım.”

(Ciğerdelen, 1974, s. 67-69)

Yukarıda tanıdığımız roman kahramanlarından Mustafa Durakça ile Veli Koca’nın da, ön safı tuttukları aşağıdaki bölümde ise, Nemse (Macar) serhaddinde, bu iki milletin karşılıklı dost ve düşman ilişkileri ve yoldaki töreleri anlatılmak­tadır.

‘Sarı Sipahiler” denilen zeamet sahibi uç beyleri Koca Turhan Bey’den onun oğlu Veli Bey’e, onun oğlu (şehit) Sinan Bey’e ve Mastafa Durakça’ya doğru, âde­ta bir sülâle teşkil ediyorlar. Bu bölümde, Dede Korkut’taki Oğuz beylerinin cen­ge gelişlerini andıran ifadelere de rastlanılıyor.

Bu arada Veli Koca’nın Osmanlı devletine, bir iman değerinde bağlılığı, cenk ve eğlence töreleri, tarih terimlerine ve serhat ağızlarına dayanılarak, dindar ve tarikat ehli bir sanatkârın kalemiyle anlatılmaktadır

“…Koca Turhan Bey, onun oğlu Veli Bey, onun oğlu Sinan Bey hep gelip bes­meleyle ayak bastılar. Onların ham ipek misali san bıyıklarını, yaldızlı kumral kirpiklerini, yakışıklı cüsselerini öven civar köyler reayası, Turhan Bey haneda­nına “San Sipahiler” diye ad taktı. Serhatlerde kâh düşmanlarla dal satır olan, kâh onlarla uzlaşıp sınır kardeşi diye tatlı geçinmesini bilen San Sipahiler, yurt­larına kavi yerleştiler. Boyunlasına aldıkları iş, serhat bekçiliği, kolay değildi. Ga­zalarda yüzlerce atlıyı ve ‘‘sülâlemize nam olsun” kendi hesaplarına tutulmuş ve donatılmış nice gönüllüyü ardlarına katıp kargı mızrak tüfekleri dikip bayraklarını açarak Budin Beylerbeyinin emrine seyirtirlerdi. Ba olsun” kendi hesaplarına tutulmuş ve donatılmış nice gönüllüyü ardlarına katıp kargı mızrak tüfekleri dikip bayraklarını açarak Budin Beylerbeyinin emrine seyirtirlerdi. Banş zamanında bile sulh zamanında bile kâfirle ufaktan ufağa tutuşup elleşmeler eksik değildi. Yağma yüzünden, kız kaçırma belâsından, hatta bazen durup dururken meydan okuma sevdasından, Şanlı Ma­car beyleri, palankalarının meşalelerle bezenmiş taş saraylarında kalpakları yı­kıp doluları fazlaca çektikleri geceler aşka gelirler, kanlan kaynar. “Kalkın, Türk’ü er meydanına çağıralım. Kimi istesek, acaba, hangisi en zorlu yiğit: Sarı Sipahilerini, Atlı Beyzadeler mi?, Eğrili Behlûzâdelermi?” diye köpürüp taşarlar­dı. O saat Türk’e haber salınır, zaman mekân tayin edilir, yüzyüze buluşup bazen iş azıyarak beyzadelerin kılıç söyleşmesini geçer, geride gözü kızan maiyet de araya karışıp doya doya dövüşüldükten sonra kinler yatışır, serencam sazlarda, destanlarda tatlı tatlı çınlayarak karar kılardı.

San Sipahiler, düşmanla olagelen (harbe ucu) cilvelerini sarpa sardırmadan sırası geldikçe de er meydanında direnip asla aşağı koymadan zeameti çekip çe­virmesini, serhadde karakol gözetmesini bildiler. Şahinkonağın dört bir çevresin­de bekçi kuleleri uzakla olsun” kendi hesaplarına tutulmuş ve donatılmış nice gönüllüyü ardlarına katıp kargı mızrak tüfekleri dikip bayraklarını açarak Budin Beylerbeyinin emrine seyirtirlerdi. Banş zamanında bile kollar, kırmızı ve yeşil kalpaklı, sıkma deri çakşırlı, Ma­car kılıklı, her dilden söyleşir gözü pek gaziler tâ Beç’e, Prag’a kadar uzanarak düşmanın niyetinden serhadde tez haber ulaştırırlardı. Amma tetikte durmak başka, komşuluk hakkı o da başka. San Sipahiler daha dün çarpıştıkları Maçan bugün misafir ederek başüstünde taşırlar, onlara Türk marifetleri güreşler, cirit oyunları gösterirler, kuzu, helva ziyafetleri verirler, türlü yağlıklar, işlemeli çev­reler armağan edip dönüşte davullar nekkareler çaldırarak at üstünde sınıra ka­dar geçirirlerdi. Macarlar, Türk kahramanlığından, Türk civanmertliğinden geri kalmak istemedikleri için serhadde, memleketin başka hiçbir yerinde görülme­yen ince erkân türedi. Dili, dini ayrı ayrı iki millet, arasız boğuşmalar sırasında kâh o toprakta, kâh bu toprakta kalan şehit mezarlıklarına ihtiram gösterdiler. Hayvanlara çiğnetmemek için kabristan etrafına sınır kestiler, evliya sandukalarına dokunmadılar. Birçok gazalarda birbirine kılıç sallayarak tekrar tekrar boy ölçüşen iki muhasım, gün geliyor, gani gönülle el tutuşup kokuşuyor, “Benim ecelim senden, seninki benden olmasın, “diyor ve cenkte karşı karşıya düştükle­ri zaman selâm verip başka tarafa at tepiyorladı. Bu görenekleri bilmeyen diğer Türk askeri: “Bre kardaş ne yaptın, kâfire kelle mi bağışlarsın?” dedikçe serhatliler lâfa karışıp çağrışıyorlardı: “Bizim alay beyi o kaplanla dövüşmez, onlar smır kardeşi oldular.”

-Böyle yüce bir hayat içinde San Sipahiler gaza, karakolculuk, memleket ida­resi, ziraat, sürü yetiştirme, maden ocağı işletme gibi çeşitli kişilerin hepsini hakkıyle başararak Emirleri, Hanları kıskandıracak bir ömür sürdüler. Turhan Bey­le torunu Sinan Bey (Ciğerdelen) yakasında şehit düştüler. Veli Bey, oğlu Si­nan’dan sonra daha çokyaşadı. Sinan’ın oğlu Mustafa Durakça’yı terbiye etti, bü­yüttü. Mustafa yirmi yaşma geldiği vakit Veli Bey yetmişini geçmiş, artık cenge girmekten ayak çekmişti. Kendisine şimdi “Veli Koca” deniliyor.

Her zaman cenklerde dört beş yüz atlısı ile inip binen, kon up göçen saltanat­lı Veli Koca, başvezire bir ân evvel ulaşmak için yanma beş on cirit atlı alıp kar­tel yuvalı, yaban keçisi yollu, uçurumlu gökdelen kayalı, sarp Balkanları aşarak Edirne’de huzura varıp el bağladığı zaman serdar ayağa kalkıp:

–           Gel benim serhatler aslanı yüce Kocam, dedi, işte gene tuğlarımız çıktı. He­men karlar alaca olunca Nemse seferine at bağlarız. Biz banşa nice rağbet etsek kâ&r tek durmaz. Uzlaşma yer ile gök farkı kadar uzaktır. Aramıza gene kılıç düş­tü. İçime doğan bu sefer Nemselilerle davamız tamam görülecek, savaş belki yıl­lar sürecek. Öyle bir cenk olacak ki, ya bizim ülkede ya onların diyarında baykuş­lar öte!” (Ciğerdelen, 1974, s. 56-57)

KAYNAK: TÜRK EDEBİYATI 5. CİLT, AHMET KABAKLI, TÜRK EDEBİYATI VAKFI YAYINLARI, İSTANBUL