Rıza Şah Pehlevi Kimdir, Hayatı, Dönemi, Hakkında Bilgi

PEHLEVİ, Rıza Şah (1878-1944)

İran şahı. Pehlevi hanedanını kurmuş ve 16 yıl süreyle ülkeyi yönetmiştir.

Mazenderan Eyaleti’nde küçük bir köyde doğdu, Temmuz 1944’te Güney Afrika’da Johannesburg’da öldü. O zamanlar Rıza Han olarak anılmaktaydı. Asker bir babanın oğluydu. 23 yaşında bir Kazak tugayına katıldı, kısa zamanda yükselerek tugayın komutanlığını üstlendi.

O dönemde İran’ın başında 1779’dan beri ülkeyi yönetmekte olan Kaçar hanedanının son temsilcisi Ahmed Şah bulunmaktaydı. İktisadi sorunların giderek yoğunlaşması dışa bağımlı bir siyaset izleyen Ahmed Şah yönetimine karşı milliyetçi reformcu muhalefet hareketinin güçlenmesine neden olmuştu. Reform yanlılarının önderi gazeteci Seyyid Ziyaeddin Tabatabai ile birleşen Rıza Han, 21 Şubat 1921’de yönetimindeki Kazak tugayıyla Tahran’a yürüyerek hükümeti devirdi. Tabatabai başbakan, Rıza Han ise savunma bakanı oldu. Orduyu denetim altına alan ve Tabatabai’yi etkisiz bir konuma iterek kısa zamanda ülkenin tek yöneticisi durumuna gelen Rıza Han, 1923’te başbakanlık görevini üstlendi. Ekim 1924’te yurt dışında bulunan Ahmed Şah’m tahttan indirildiğini açıklayan meclis, Aralık 1925’te Rıza Han’ın şahlığını ilân etti. Nisan 1926’da taç giyen Rıza Han eskiden İran’ı yönetmiş olan Pehleviler’den esinlenerek Pehlevi adını aldı.

Orduya dayalı güçlü bir yönetim kuran Rıza Şah, o dönemde yeni kurulmuş olan Türkiye Cumhuriyeti’ndeki uygulamaların da etkisiyle bir dizi reformu uygulamaya koydu. Mayıs 1928’de kapitülasyonları ve yabancı devletlerin yurttaşlarına tanınan ayrıcalıkları kaldırdı, yabancı tekellerin yetkilerini sınırlandırdı. Ülke içinde ayrı birer devlet görünümünde olan kabilelerle savaşarak onları silahsızlandırdı. Benimsediği laik dünya görüşü nedeniyle Fransız hukuk sistemini kabul etti, din adamlarının etkilerini azaltmaya çalıştı. Çıkardığı bir yasa ile kadınların peçe takıp çarşaf giymelerini yasakladı. Ulaşım sorununu çözmek için yabancı şirketlerle anlaşarak yeni kara ve demiryollarının yapımını başlattı. Ülkesinin sanayileşmesi için çaba harcayarak çeşitli fabrikaların kurulmasına öncelik tanıdı. Eğitim seferberliğine girişerek açtığı ilk ve ona dereceli okulların yanı sıra İran’ın ilk modern eğitim kurumu olan Tahran Üniversitesi’nin kurulmasını sağladı. O güne değin Fars İmparatorluğu adını taşıyan ülke 1935’te resmen İran adını aldı.

Rıza Şah’ın, II. Dünya Savaşı sırasında tarafsızlığını ilan etmekle birlikte Almanya yanlısı bir siyaset izlemesi Müttefikler’in tepkisine yol açtı. Rıza Şah’ın Batı ülkelerince SSCB’ye gönderilen yardımın İran topraklarından geçmesine izin vermemesi ilişkilerin daha da gerginleşmesine neden oldu. Bunun üzerine Ağustos 1941’de SSCB kuzeyden, İngiltere ise güneyden İran topraklarına girerek Rıza Şah’ı tahttan çekilmeye zorladılar. Rıza Şah, Müttefikler’in baskısı üzerine Eylül 1941’de tahtını oğlu Muhammed Rıza Pehlevi’ye bırakarak ülkeyi terketmek zorunda kaldı.

İngiliz hükümeti tarafından önce Mauritius Adaları’na gönderilen Rıza Şah ardından Güney Afrika’ya geçti ve orada öldü.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi
vikipedi