Peri Hypsous- On The Sublime- Yücelik Üstüne

Peri Hypsous, Aristoteles’in Poetika’sıyla birlikte, edebiyat eleştirisi tarihinin en önemli klasik yapıtları arasında değerlendirilen bir kitaptır. Bilinen en eski elyazması 10. yy’a aittir. Bunda, yazarının Dionysius ya da Longinus olduğu belirtilir. Önceleri, Peri Hypsous’un 3. yy’da yaşamış Eski Yunanlı retorikçi Dionysius (Cassius) Longinus’un olduğu sanılmıştır. Ancak kitabın 1. yy’da yaşamış Sicilyalı retorikçi Caecilius’un kuramındaki bazı yanlışlıklan düzeltmek amacıyla yazıldığı, dolayısıyla da, 1. yy’m ortalarına ait olduğu görüşü ağırlık kazanmıştır. Yazarının kimliği konusunda kesin bir sonuca ulaşılamamakla birlikte, birçok uzman yapıtın, adı Longinus olduğu varsayılan, 1. yy’da yaşamış bilinmeyen bir yazara ait olduğu görüşünde birleşmişlerdir. Kitabın elyazmasının üçte biri kaybolmuştur.

Peri Hypsous anlatımda yücelik kavramını temel ilke olarak alır. Yetkinlik, olgunluk, uyumluluk, düzenlilik gibi a,nlamlara gelen hypsous, felsefe ve edebiyatta bir düşünceyi en iyi, en etkili biçimde anlatmayı amaçlar. Anlatımın içeriğini oluşturan öğeler arasında tutarlılık, duygu zenginliği, aşırılıktan kaçış, söyleyiş kolaylığı, akıcılık, açıklık, ses ve anlam uyumu başta gelir. Bunlar Homeros, Demosthenesrr, Platon  gibi Klasik dönem yazarlarının incelenmesi yoluyla edinilebilecek özelliklerdir, ilgi, süsleme, coşku gibi okuyucuyu çekici nitelikte olan öğeler ikinci aşamada yer alır. Üslup üzerine birçok örnek de içeren yapıt böylelikle Sappho’nun bir od’u da dahil, Klasik dönemin birçok ürününün günümüze kalabilmesini sağlamıştır. Longinus’un hypsous kavramından çıkardığı başka bir anlam da, incelenen yapıtın içerdiği konudaki düşünce ağırlığı ve soyluluğudur. Ortaya konan düşünce belli bir ide çevresinde gelişerek, tabandan doruğa, basamak basamak yükselip, son biçim olan yüceliğe vanr. Kendi bütünlüğü içende bir sanat niteliği taşıyan düşünce eylemi, yapıtı oluşturan, değişik öğeleri bir araya getirirken dilin anlatım olanaklarından elden geldiğince yararlanmayı gerektirir. Bu özellik, doğrudan doğruya, ortaya konacak yapıtın oluşumuyla ilgilidir. Bu nedenle Peri Hypsous yaratıcı eylemin yapıcı olmasını öngören bir eleştiri niteliği taşır. Edebiyat ve felsefe konularında olduğu gibi, söylev sanatında da yüceliği temel ilke alan Peri Hypsous’a göre, konuşmada uyumu sağlayan sesle anlam arasındaki bağlantıdır. Bu bağlantıyı oluşturan ölçülülük, düzen, etki ve duygusal tutarlılık gibi öğelerdir.

Peri Hypsous’un 10. yy’dan kalma elyazması ilk kez 1554’te basılmış, Fransız şair ve eleştirmen Nicolas Boileau-Despreaux tarafından 1674’te Fransızca’ya çevrilmiştir. 18. ve 19. yy’larda, özellikle Ingiltere’de, edebiyat eleştirisinin en önemli kaynaklarından sayılmıştır. Longinus’un yapıtının önemi yazar ile okuyucusu arasındaki duygusal iletişimi, coşku, ruh zenginliği ve düş gücü gibi özellikleri öne çıkarmasındadır. Bu ise klasik modelleri, kuralları izlemeyi ve akla uygunluğu edebiyatın temel ölçütleri olarak savunan 18. yy ’ın yeni klasik (neo-klasik) edebiyat eleştirisi anlayışından farklı bir tutumdur.

Peri Hypsous bu nitelikleriyle 18. yy ortalarında gelişmeye başlayan ve Romantizm’de tam anlamım bulan yeni bir anlayışın temel kaynaklarından biri olmuş, Yeni Klasikçilik’ten Romantizm’e geçilirken edebiyat ölçütlerinde görülen büyük değişimi önemli ölçüde etkilemiştir.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi