Ömer Lütfi Barkan kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi
Ömer Lütfi Barkan kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi: (d. 1902-ö. 1979) Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda Ahilerin oynadığı role eserlerinde önemli ölçüde yer veren ve Osmanlı Devleti’nde ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları olan sancak ve eyalet kanunlarını bilim dünyasına sunan Ömer Lutfi Barkan, Edirne’de doğdu. Babası İsmail Efendi ve annesi Gülsüm Hanım’dır. İlk ve orta tahsilini burada yaptı. Edirne Muallim Mektebi’nden mezun olduktan sonra üç yıl kadar ilkokul öğretmeni olarak çalıştı. 1923 yılında İstanbul’da Orta Muallim Mektebi’ne, bir yıl sonra da İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi’ne ve Yüksek Muallim Mektebi’ne girdi. Mezuniyetini takiben 1927 yılında liselere öğretmen yetiştirilmek üzere Strasbo-urg Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne gönderildi. Bu fakültede felsefe, sosyoloji ve psikoloji sertifikaları ile Hukuk Fakültesi’nden ‘İktisadi İlimler Yüksek Etüd Diploması’ aldı ve 1931 yılında Türkiye’ye döndü. Dönüşünü takiben Eskişehir Lisesi felsefe öğretmenliğine tayin edildi. 1933 yılına kadar orada çalıştı.
1933 yılındaki üniversite reformu sırasında doğrudan İstanbul Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü doçentliğine atandı. 1937 yılında kadrosu, İktisat Tarihi ve İktisadî Coğrafî Kürsüsü’ne nakledildi. 1939 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak meseleleri üzerine yaptığı teziyle doçentlik imtihanını verdi. 1941’de profesörlüğe yükseltildi. 1950’de İktisat Tarihi Kürsüsü Başkanlığı yaptı. Bu sırada Türk İktisat Tarihi Enstitüsü’nü kurdu ve emekliliğine kadar bu enstitünün müdürlüğünü yürüttü. Müdürlüğü süresince ileride kendisine meslektaş da olacak olan zihin güçlerini enstitüde bir araya getirdi ve önemli proje ve araştırmalarda ekip çalışmasının en güzel örneklerini verdi. Bu arada fakülte bünyesinde İFM’nin yayınlanmasını sağladı. 1957’de ise ordinaryüs profesör oldu. 1973 yılında yaş haddinden emekli olan Barkan, 23 Ağustos 1979’da vefat etti.
1940 yılında Tarih Kurumu’nun aslî üyesi seçilen Barkan, 1955 yılında Strasbourg Üniversitesi tarafından ‘Şeref Doktoru’ payesiyle taltif edildi. Sırbistan İlimler Akademisi’nin üyesi de olan Barkan, Milletlerarası Oryantalistler Birliği’ne bağlı Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Komitesi’nin Başkanlığını yaptı.
Bilimsel araştırma ve çalışmalarıyla Barkan, Türkiye’de sosyal ve ekonomik tarih anlayışı ve incelemelerine yenilik getirdi. Bu bağlamda tarih araştırmalarında bir devrim yapan Fransa’daki Annales ekolünün önde gelen temsilcilerinden biri oldu. Görevli olarak gittiği Strasbourg Üniversitesi’nde Annales ekolünün temsilcisi March Bloch’den etkilendiği ve II. Dünya Savaşı’ndan sonra bu ekolün yegâne temsilcisi olan Fernard Braudel’in görüşleriyle aynı çizgide olduğu anlaşılıyor. Bu ekolün tarih anlayışında genelde siyasî olaylara dayalı tarih anlayışı ve yazımı yerine, olayları hazırlayan ve arka planda yer alan iç ve dış bağlantılı sosyal, ekonomik ve dinî sebepler üzerinde durmak ve disiplinler arası bir yaklaşımla toplum ve insan odaklı tarih yazımını ön planda tutmak vardır. Bu sebepten Barkan araştırmalarında Osmanlı tarihiyle ilgili iktisadî ve sosyal meselelerle hukuk ve toprak sistemine daha fazla ağırlık verdi.
Araştırmalarında genellikle Osmanlı sosyal ve iktisat tarihi üzerine yoğunlaşan Barkan’ın çalışmalarının sayısı 150’nin üzerindedir. Bunların önemli bir kısmını makaleler teşkil eder. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, İÜİFM, Türk Tarih Kurumu Belgeler ve Vakıflar Dergisi gibi dergilerde yayınlanan makalelerinin birçoğu kitap hacmindedir. Vefatından sonra makalelerinden toprak meseleleriyle ilgili olanları bir araya getirilerek yayımlandı (Türkiye’de Toprak Meselesi-Toplu Eserler I, İstanbul 1980).
Barkan’ın çalışmalarını birkaç ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunların başında öncelikle Osmanlı maliye, iktisat ve hukuku çerçevesinde Osmanlı kanunları, toprak ve arazi tasarrufu ve vergilerle ile ilgili olanlar gelir. Bu bağlamda evvela Tanzimat öncesi ve sonrası toprak ve arazi hukuku konusunu ele alan Barkan (Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 321-421), kısa bir süre sonra tafsilatlı bir giriş yazısıyla kısaca Kanunlar adıyla bilinen eserini yayımladı. Bu eser 100’den fazla sancak kanunnâmesini ihtiva etmektedir. Bundan başka başta mâlikâne-divânî sistemi olmak üzere toprak ve arazilerin tasarrufunda uygulanan sistemi ele alarak ayrı ayrı inceledi. Ayrıca daha çok XVI. ve XVII. yüzyıla ait Osmanlı maliye tarihinin vazgeçilmez kaynaklarından olan bütçe defterleri ve cetvelleri ile fiyat hareketlerini, başta İFM olmak üzere diğer bazı dergilerde bir seri halinde yayımlayarak bilim dünyasının istifadesine sundu. Bu çalışmaların yanında Barkan’ın vakıflarla ilgili çalışmaları, ayrı bir önemi haizdir. Bu çalışmaları arasında Anadolu’dan Balkanlara kadar her biri bir tesisin kurucusu ve yeni bir nizamın temsilcisi olan zaviye şeyhleri ve zaviyelerin vakıflarıyla ilgili kayıtları ve bu kayıtlarla ilgili yorumları dikkat çekicidir. Ayrıca Ekrem Hakkı Ayverdi ile birlikte yayımladığı İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546) Târîhli adlı eseri, bu türden yapılacak yayımlar ve incelemeler için bir örnek teşkil etmektedir. Çeşitli vakıfların muhasebe defterleri ile ilgili makalelerini de bu çerçeve içinde düşünmek gerekir. Barkan’ın üzerinde yoğunlaştığı bir diğer konu, Osmanlı sosyal ve iktisat tarihinin bir hazinesi olan tahrir defterleridir. Daha 1940’larda ard arda yazdığı makalelerle bu defterlerin tutulma gayesini ve önemini bilim dünyasına tanıtan Barkan, bu defterleri kullanmak suretiyle hem tahminî de olsa kırsal kesimdeki birimlerin, kasabaların, şehirlerin ve hatta imparatorluğun genel nüfusunu hesaplamanın mümkün olabileceğine hem de ziraî ekonominin hukukî ve malî meselelerinin daha gerçekçi bir şekilde anlaşılabileceğine dikkati çekti.
Osmanlı tarihi üzerinde çok çeşitli konularda öncü yazılar kaleme alan ve eserler veren Barkan, Osmanlı tarihiyle ilgili önemli bazı araştırmaları da tanıttı. Tanıttığı eserlerden biri de Fernard Braudel’in Türk tarihçiliğinde büyük yankılar uyandıran Akdeniz ve Akdeniz Dünyası’dır.
Kitapları: XV ve XVI ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve
Malî Esasları: Birinci Cilt Kanunlar, İstanbul 1945; İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (9531546) Tarihli, İstanbul 1970 (Ekrem Hakkı Ay-verdi ile); Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı (1550-1557), I-II, Ankara 1979; Türkiye’de Toprak Meselesi,Toplu Eserler 1, İstanbul 1980; Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, I, Ankara 1988 (Enver Meriçli ile); Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Tetkikler-Makaleler, haz. Hüseyin Özdeğer, I-II, İstanbul 2000.
İlhan ŞAHİN
Kaynak: Ahi Ansiklopedisi, 1. cilt, T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ankara, 2014