Kimdir

Ömer Lütfi Barkan kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi

Ömer Lütfi Barkan kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi: (d. 1902-ö. 1979) Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda Ahilerin oyna­dığı role eserlerinde önemli ölçüde yer veren ve Osmanlı Devleti’nde ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları olan sancak ve eyalet kanunla­rını bilim dünyasına sunan Ömer Lutfi Barkan, Edirne’de doğdu. Babası İsmail Efendi ve anne­si Gülsüm Hanım’dır. İlk ve orta tahsilini bura­da yaptı. Edirne Muallim Mektebi’nden mezun olduktan sonra üç yıl kadar ilkokul öğretmeni olarak çalıştı. 1923 yılında İstanbul’da Orta Mu­allim Mektebi’ne, bir yıl sonra da İstanbul Darül­fünunu Edebiyat Fakültesi’ne ve Yüksek Muallim Mektebi’ne girdi. Mezuniyetini takiben 1927 yılın­da liselere öğretmen yetiştirilmek üzere Strasbo-urg Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne gönderildi. Bu fakültede felsefe, sosyoloji ve psikoloji serti­fikaları ile Hukuk Fakültesi’nden ‘İktisadi İlim­ler Yüksek Etüd Diploması’ aldı ve 1931 yılında Türkiye’ye döndü. Dönüşünü takiben Eskişehir Lisesi felsefe öğretmenliğine tayin edildi. 1933 yı­lına kadar orada çalıştı.

1933 yılındaki üniversite reformu sırasında doğru­dan İstanbul Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Ens­titüsü doçentliğine atandı. 1937 yılında kadrosu, İktisat Tarihi ve İktisadî Coğrafî Kürsüsü’ne nak­ledildi. 1939 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak meseleleri üzerine yaptığı teziyle doçentlik imtihanını verdi. 1941’de profesörlüğe yükseltildi. 1950’de İktisat Tarihi Kürsüsü Başkanlığı yaptı. Bu sırada Türk İktisat Tarihi Enstitüsü’nü kurdu ve emekliliğine kadar bu enstitünün müdürlüğünü yü­rüttü. Müdürlüğü süresince ileride kendisine mes­lektaş da olacak olan zihin güçlerini enstitüde bir araya getirdi ve önemli proje ve araştırmalarda ekip çalışmasının en güzel örneklerini verdi. Bu arada fakülte bünyesinde İFM’nin yayınlanmasını sağladı. 1957’de ise ordinaryüs profesör oldu. 1973 yılın­da yaş haddinden emekli olan Barkan, 23 Ağustos 1979’da vefat etti.

1940 yılında Tarih Kurumu’nun aslî üyesi seçilen Barkan, 1955 yılında Strasbourg Üniversitesi ta­rafından ‘Şeref Doktoru’ payesiyle taltif edildi. Sır­bistan İlimler Akademisi’nin üyesi de olan Barkan, Milletlerarası Oryantalistler Birliği’ne bağlı Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Komitesi’nin Başkanlığını yaptı.

Bilimsel araştırma ve çalışmalarıyla Barkan, Türkiye’de sosyal ve ekonomik tarih anlayışı ve in­celemelerine yenilik getirdi. Bu bağlamda tarih araş­tırmalarında bir devrim yapan Fransa’daki Annales ekolünün önde gelen temsilcilerinden biri oldu. Görevli olarak gittiği Strasbourg Üniversitesi’nde Annales ekolünün temsilcisi March Bloch’den etki­lendiği ve II. Dünya Savaşı’ndan sonra bu ekolün yegâne temsilcisi olan Fernard Braudel’in görüşle­riyle aynı çizgide olduğu anlaşılıyor. Bu ekolün ta­rih anlayışında genelde siyasî olaylara dayalı tarih anlayışı ve yazımı yerine, olayları hazırlayan ve arka planda yer alan iç ve dış bağlantılı sosyal, ekonomik ve dinî sebepler üzerinde durmak ve disiplinler ara­sı bir yaklaşımla toplum ve insan odaklı tarih yazı­mını ön planda tutmak vardır. Bu sebepten Barkan araştırmalarında Osmanlı tarihiyle ilgili iktisadî ve sosyal meselelerle hukuk ve toprak sistemine daha fazla ağırlık verdi.

Araştırmalarında genellikle Osmanlı sosyal ve ik­tisat tarihi üzerine yoğunlaşan Barkan’ın çalışma­larının sayısı 150’nin üzerindedir. Bunların önemli bir kısmını makaleler teşkil eder. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Hu­kuk Fakültesi Mecmuası, İÜİFM, Türk Tarih Kuru­mu Belgeler ve Vakıflar Dergisi gibi dergilerde ya­yınlanan makalelerinin birçoğu kitap hacmindedir. Vefatından sonra makalelerinden toprak meselele­riyle ilgili olanları bir araya getirilerek yayımlandı (Türkiye’de Toprak Meselesi-Toplu Eserler I, İstan­bul 1980).

Barkan’ın çalışmalarını birkaç ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunların başında önce­likle Osmanlı maliye, iktisat ve hukuku çerçeve­sinde Osmanlı kanunları, toprak ve arazi tasarru­fu ve vergilerle ile ilgili olanlar gelir. Bu bağlamda evvela Tanzimat öncesi ve sonrası toprak ve arazi hukuku konusunu ele alan Barkan (Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 321-421), kısa bir süre sonra tafsilatlı bir giriş yazısıyla kısaca Kanunlar adıyla bilinen eserini yayımladı. Bu eser 100’den fazla sancak kanunnâmesini ihtiva etmektedir. Bun­dan başka başta mâlikâne-divânî sistemi olmak üzere toprak ve arazilerin tasarrufunda uygula­nan sistemi ele alarak ayrı ayrı inceledi. Ayrıca daha çok XVI. ve XVII. yüzyıla ait Osmanlı maliye tarihinin vazgeçilmez kaynaklarından olan bütçe defterleri ve cetvelleri ile fiyat hareketlerini, başta İFM olmak üzere diğer bazı dergilerde bir seri halinde yayımlayarak bilim dünyasının istifade­sine sundu. Bu çalışmaların yanında Barkan’ın vakıflarla ilgili çalışmaları, ayrı bir önemi haizdir. Bu çalışmaları arasında Anadolu’dan Balkanlara kadar her biri bir tesisin kurucusu ve yeni bir ni­zamın temsilcisi olan zaviye şeyhleri ve zaviyele­rin vakıflarıyla ilgili kayıtları ve bu kayıtlarla ilgili yorumları dikkat çekicidir. Ayrıca Ekrem Hakkı Ayverdi ile birlikte yayımladığı İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546) Târîhli adlı eseri, bu türden yapılacak yayımlar ve incelemeler için bir örnek teşkil etmektedir. Çeşitli vakıfların muha­sebe defterleri ile ilgili makalelerini de bu çerçeve içinde düşünmek gerekir. Barkan’ın üzerinde yo­ğunlaştığı bir diğer konu, Osmanlı sosyal ve ikti­sat tarihinin bir hazinesi olan tahrir defterleridir. Daha 1940’larda ard arda yazdığı makalelerle bu defterlerin tutulma gayesini ve önemini bilim dünyasına tanıtan Barkan, bu defterleri kullan­mak suretiyle hem tahminî de olsa kırsal kesim­deki birimlerin, kasabaların, şehirlerin ve hatta imparatorluğun genel nüfusunu hesaplamanın mümkün olabileceğine hem de ziraî ekonominin hukukî ve malî meselelerinin daha gerçekçi bir şekilde anlaşılabileceğine dikkati çekti.

Osmanlı tarihi üzerinde çok çeşitli konularda öncü yazılar kaleme alan ve eserler veren Barkan, Osmanlı tarihiyle ilgili önemli bazı araştırmaları da tanıttı. Tanıttığı eserlerden biri de Fernard Braudel’in Türk tarihçiliğinde büyük yankılar uyandıran Akdeniz ve Akdeniz Dünyası’dır.

Kitapları: XV ve XVI ıncı Asırlarda Osmanlı İm­paratorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve

Malî Esasları: Birinci Cilt Kanunlar, İstanbul 1945; İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (953­1546) Tarihli, İstanbul 1970 (Ekrem Hakkı Ay-verdi ile); Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı (1550-1557), I-II, Ankara 1979; Türkiye’de Top­rak Meselesi,Toplu Eserler 1, İstanbul 1980; Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, I, Anka­ra 1988 (Enver Meriçli ile); Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Tetkikler-Makaleler, haz. Hüseyin Özdeğer, I-II, İstanbul 2000.

İlhan ŞAHİN

Kaynak: Ahi Ansiklopedisi, 1. cilt, T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ankara, 2014