ÖLÇEK EKONOMİLERİ

 

Ölçek ekonomileri,
fabrika vaya Firma­ların üretim kapasitelerinde meydana gelen artışlar
sebebiyle birim üretim maliyetinde azalmalar şeklinde ortaya çıkan istifadeler
veya tasarruflardır. Fabrika veya firma öl­çeğinin değişmesi uzun dönemde
mümkün olabileceğinden, ölçek ekonomileri de an­cak uzun dönemde sözkonusu
olabilecektir. Fabrika veya firma ölçeğinin artması, mali­yet azaltıcı
tasarrufların ortaya çıkmasına sebep olur. Bunlar işgücü, sermaye ve nak­liyeden
sağlanan tasarruflar ile pazarlama, satınalma ve sevk ve idare masraflarında
meydana gelen azalmalar olup, nihayette birim üretim maliyetinin azalmasını
doğu­rur. Sözkonusu tasarruflara fabrika veya firma ölçeğindeki artışlar sebep
olduğu için, bunlara ölçek ekonomileri denir. Ayn-ca bu istifadeler firma
içindeki değişme­lerden kaynaklandığı için, “içsel ekonomi­ler”
olarak da adlandırılırlar.

Hemen bir malın üretim
ve dağıtımında, fabrika veya firma ölçeği ile ortalama (veya birim) üretim
maliyeti arasında sistematik bir münasebetin bulunduğu daima müşahe­de edilen
bir durumdur. Bir fabrika veya fir­manın ölçeği, mümkün en küçük hacimden
tedricî olarak daha büyük hacimlere doğru genişletildiğinde, ölçekteki
artışlar, muay­yen bir büyüklüğe kadar üretim birimi başı­na daha düşük üretim
maliyetlerini doğura­caktır. Bu muayyen büyüklük, Ölçekteki ilave artışların
birim üretim maliyetlerini değiştirmediği bir ölçek büyüklüğüdür ve minimum
optimai fabrika ölçeği olarak ta­rif edilebilir. Buradaki “fabrika”
kelimesi muayyen bir yerde kurulmuş bulunan bir imalathane, bir atölye veya bir
montaj tesisini; “firma” ise bir fabrikayı veya fabrika­ları idare
eden ve bunların mamullerini tev­zi eden bağımsız bir idari ve kontrol birimi­ni
ifade etmekledir. İşte fabrika veya firma­ların ölçeklerindeki artışlarla
beraber orta­ya çıkan maliyet azalışları, ölçek ekonomi­lerini (istifadelerini)
ortaya çıkarmaktadır, ölçek ekonomilerinin gerçekleşmesi, bir minimum optimal
(en düşük birim maliyet) Ölçeğe ulaşıhncaya kadar, birim üretim ma­liyetlerinde
azalmalara yolaçar; fakat bu se­viyeden sonra ölçekteki ilave artışlar birim
üretim maliyetlerini değiştirmeyecektir.

Ölçek ekonomileri ya
bir ürün üretmek için İhtiyaç duyulan üretim faktörlerinin fi­zikî
miktarlarında bir azalma anlamında “reel” istifadeler veya sadece
firmanın üre­tim faktörlerini iktisap ettiği fiyatlarda bir azalma anlamına
gelmek üzere “nakdî” ola­rak ortaya çıkar. Büyük ölçekten sağlanan
istifadeler, teknolojik bir temele dayanırlar ve “gerçek istifadeler”
kategorisine dahil­dirler. Bunlar genel olarak işgücünün, ser­maye teçhizatının
ve yönetim fonksiyonla­rının uzmanlaşması neticesinde üretim ma­liyetlerinde
sağlanan gerçek tasarruflardır.

Reel istifadelerin
atfedildiği uzmanlaş­malar şu şekilde izah edilebilir: Üretim öl­çeği arttıkça
işçiler arasında işbölümünün meydana geleceği ve bunun uzmanlaşmaya sebep
olacağı bilinmektedir. İşbölümünden dolayı hep aynı işi yapan işçi, işi daha
çabuk ve ustaca yapma alışkanlığı kazanır ve daha önce bir işten diğerine
geçerken meydana gelen zaman kaybı artık ortadan kalkar. Bu­nun, verimliliği
artıracağı açıktır. Reel isti­fadelere teknolojik faktörler de sebep olur.
Üretim hacmi arttıkça firmaların daha ge­lişmiş teknolojiler kullanmaları,
makina ve teçhizatın tam kapasiteyle kullanılması ve bakım ve idame
masraflarının birim başına

düşen payının azalması
mümkün olur. Ay­rıca firmanın üretim tesis ölçeği büyürken, sabit faktör
giderlerindeki artış, Ölçekteki artışın altında kalır. Çünkü bir makinanın
üretim kapasitesi arttırılırken, bu artışın yüklediği masraflar genellikle
ölçekteki ar­tış oranında olmaz.

Nakdî istifadeler ise
şöyle açıklanabilir: Büyük ölçekli firmalar saünalmadan nakli­yeye,
pazarlamaya, işgücü temin etmeye, kredi bulmaya kadar birçok safhada küçük
ölçekli firmalara kıyasla daha fazla avantaj­lara sahiptirler. Büyük firmalar
daha kolay ve daha uygun şartlarda kredi bulabilirler. Büyük pazarlık
güçlerinden dolayı işgücü, makina ve teçhizat İle hammaddeleri daha ucuza temin
edebilirler. Ayrıca ürettikleri mallan pazarlama konusunda da aynı avan­tajlara
sahiptirler. Pazar bulmaları kolaydır; reklam ve (anıtım masraflarını ucuza
geti­rebilirler. Bütün bunlar, firma ölçeğinin art­masına paralel olarak birim
maliyetlerin azalmasına sebep olan faktörlerdir. Bu ma­liyet azalışlarına ve
dolayısıyla sağlanan ie-el ve nakdî istifadelere firma Ölçeğinin bü­yümesi
imkan vermektedir.

Bununla beraber,
fabrika veya firma Öl­çeğindeki artışlar devamlı olarak istifadeler sağlamaz.
Belli bir ölçek büyüklüğünden sonra, o ana kadar maliyet azaltıcı yönde iş­leyen
faktörlerin artık maliyetleri artıcı do-ğurultuda rol oynamaları mümkündür. Bu
durumda, ölçekteki aşın artışların sebep ol­duğu bir durum olmasından dolayı
negatif ölçek istifadeleri olarak adlandırılan ol­guyla karşılaşılır. Bunun
anlamı, ölçek bü­yüklüğü belli bir seviyeyi aştığında, ölçek­teki ilave
artışların birim üretim maliyetle­rini artıracağıdır.

(SBA)