33Sosyoloji Sözlüğü

ÖDEMELER BİLANÇOSU

ÖDEMELER BİLANÇOSU

 

Bİr ülke sakinleriyle,
bu ülke dışında ka­lan ülke sakinleri arasındaki ekonomik iş­lemlerin
sistematik kaydına ödemeler bi­lançosu, bu kayıt sonuçlarının durumuna İse
ödemeler dengesi denir. Bu iki ifadenin birbiri yerine kullanıldığı durumlar
olduğu halde, bilanço ile bilançonun sonuçlarını ortaya koyan dengenin
birbirinden çok farklı olduğunu da burada belirtmek yerin­de olur. Ülke sakini
ve ekonomik işlem kav­ramlarının da açıklanması gerekir. Tanım­da geçen ülke
sakini terimi, iktisadi anlam­da kullanılmıştır ve gerçek ve tüzel kişiler
yanında, devlet adına işlem yapan kişi ve kurumları da kapsar. İktisadi işlem
ise para ile iadesi mümkün olan yahut para kullanıl­masa bile, fiyatı kendi
cinsinden nisbi ola­rak ifade edilebilen işlemlerdir. Yani para­ya konu olmasa
da, ödemesi malla yapılan işlemleri de iktisadi işlem saymak gerekir. Bu
kavramın üzerinde durmamızın nedeni, ülkelerarası ilişkilerin sadece iktisadi
ilişki­lerden ibaret olmadığını -askeri, siyasi nite­likte de olabileceğini- ve
bu tür ilişkilerin­den ayırmak gerektiğini belirtmek içindir. Bu ayırım,
ödemeler bilançosuna giren ve dengesini etkileyen işlemlerin kendi başlarına
Öneme sahip olmaları dolayı sıyladi* Fakat görünüşte ekonomik olmadığı halde,
ucu ekonomik hayata ve ilişkilere uzanan askeri ve siyasi olaylar çoktur ve o
noktada bir ayınm yapmak bazen güçleşebilir.

Ödemeler bilançosu
aynı zamanda bir muhasebe sistemine sahiptir. Çift kayıt sis­temine göre
tutulan işlemlerin global so­nuçlan bilanço olarak yansımakta ve denge durumu
olarak yorumlanmaktadır.

ödemeler bilançosu iki
temel kalemden oluşmaktadır. Bunlardan birincisine cari iş­lemler, ikincisine
de sermaye hareketleri denir. Burada da bir hususa dikkat edilmesi
gerekmekledir. Hemen her ülkenin Ödeme­ler bilançosu cari işlemler dengesinde
nite­lik farkı yoktur. İşlem olarak kaydedilen ik­tisadi ilişkiler birbirine
yakın özellikler ta­şır. Her ülkenin cari işlemleri de iki ana ka­lemi
içermektedir. Bunlardan birincisi dış ticaret, yani mal hareketlerinin parasal
ka­yıtları, ikincisi ise görünmeyen işlemler de­diğimiz mal alışverişinin
sonucu olmayan ve hizmet işlemlerinin parasal karşılığının muhascbcleşlirildiği
kalemlerdir. Cari iş­lemlerde bunlara ilave olarak ülkelerinin özel
ilişkilerine bağlı olarak başka kalemler de dahil edilebilir. Mesela
Türkiye’nin öde­meler bilançosunda bir zamanlar yaygın olarak gösterilen NATO
Enfrastraktör ve oftshore kalemi böyledir. Nato’nun Türki­ye’de
gerçekleştirdiği alt-yapı yatırımlarına ilişkin gelişmeler bu hesapta
gösterilmiş­tir.

Ödemeler bilançosunun
ikinci ana kale­mi ise sermaye hareketleridir. Sermaye ha­reketleri cari
işlemler bilançosunun duru­muna göre hareketlenen bir özellik arzeder. Çünkü
sermaye hareketleri, ödemeler bi­lançosu açık ya da fazlalarının akımına bağh
olarak gelişme gösterir. Bu ana kalemde ülkeden çıkan, ya da ülkeye giren
sermaye gösterilmeye çalışılır. Cari işlemler bilan­çosu açıkları
uluslararasmdaki parasal iş­lemlerle denkleştirilmek amacıyla ülkeye çeşitli
yollardan kaynak olarak giren döviz­ler de yine bu kalemde gösterilir. Ödemeler
bilançosu fazlaları ise ülkenin borç verme imkanlarının artması sorununu
doğurur. Ödemeler bilançosu açık veya fazlalarının sermaye hareketleriyle
denkleştirilmesi ya­nında, bilançonun sermaye hareketleri uluslararası para
piyasaları arasındaki hare­ketlerden de büyük ölçüde etkilenir. Yani faiz
hadlerine bağlı sermaye akışı da her za­man görülebilecek bir gelişme olarak
karşı­mıza çıkar. Bunun yanında sermaye hare­ketlerine uluslararası düzeyde
yapılan di­rekt yatırımlar da dahildir. Bunlar sermaye­nin kârlı piyasalara
akması şeklindedir. Plasman şeklinde, yahut portföy yatırımı şeklindeki
uluslararası sermaye hareketleri de vardır. Burada karşımıza önemli bir me­sele
çıkmaktadır. O da gelişmiş bir ülkenin ödemeler bilançosuyla, gelişmekte olan
bir ülkenin Ödemeler bilançosu arasındaki ni­telik farkıdır. Gelişmekte olan
ülkelerde ödemelere bazı sınırlamalar getirildiği gibi, bu ülkelerde sermaye
hareketlerine de ser-bestiyet tanınmamıştır. Bu ülkelerin öde­meler
bilançosunun sermaye hareketleri hesabı daha çok devletin piyasa mekaniz­masına
bağlı olmayan borçlanma ve doğru­dan borç ödemeleriyle direkt yatırımları
kapsar. Halbuki bir gelişmiş ülkenin öde­meler bilançosunun aynı kalemi piyasa
me­kanizması kanalıyla sermayenin uluslara­rası piyasalar kanalıyla akması
sonucunu da gösterir. Dolayısıyla daha kapsamlıdır. Cari işlemler hesabının
sonucuna göre bir

ülkenin ödemeler
bilançosunun açık, yahut fazla verdiğini söyleriz. Bir başka de yişle ödemeler
bilançosu; eğer cari işlemlerin alacak hesaplan borç hesaplarına eşitse, ül­kenin
dış ödemeleri dengededir denir. Eğer ödemeler gelirlerden fazla ise ödemeler
dengesi fazlasından, tersi durumda da öde­meler dengesi açığından söz ediliyor
de­mektir. Burada yeri gelmişken dış açık ve dış ticaret açığı terimleri
arasındaki farka değinmekte de yarar vardır. Dış açıktan, yu­karıda bahisle
onun ne anlama geldiğini açıklamış bulunuyoruz. Dış ticaret açık ya da
fazlasından ise ithalatın ihracattan büyük ya da küçük olup olmadığını
kastederiz.

Ödemeler bilançosunun
üçüncü önemli kalemi rezerv işlemleridir. Rezervden kasıt dış Ödeme vasıtası
olan ve ülkenin sahip ol­duğu altın, ya da konvertibil dövizlerdir. Bunlara
IMF’den sağlanan çeşitli ödeme kolaylıkları da dahildir. Ödemeler bilanço­su
açık veren ülkelerden rezerv çıkışı olur­ken, fazla veren ülkelerde rezerv
girişi ol­makladır. Bir başka deşiyle rezervler işlem­lerin sonuçlanna göre
bilançonun denkleş­tirilmesi amacıyla kullanılır.

Ödemeler bilançosunda,
denklik asıldır. Buna rağmen toplam alacaklar toplam borçlardan fazla, ya da az
çıkarsa net hata ve noksan kalemi adı altında nihai bir denkleş­tirme kalemi
kullanılır. Sözünü ettiğimiz farklılık çeşitli sebepten dolayı ortaya çıka­bilir.
Bunlar ithal ve ihraç mallarının farklı değerlendirilmesinden, yurt dışına
gönde­rilen yahut getirtilen bir kısım eşyanın veya kıymetin hesaba
katılmamasından, malın ülkeye girmesiyle ödemenin yapılması ara­sındaki zaman
farkından ortaya çıkabilir. Bütün bunlara rağmen ödemeler bilançosu­nun daima
denk olduğunu, ya da denkleşürilmesi gerektiğim belirtmek durumunda­yız.

ödemeler Bilançosu Ana
Kalemleri:

I. Cari işlemler
Hesabı

A. Dış Ticaret Hesabı
(Dış Ticaret açığı, + Dış Ticaret Fazlası)

B.  Görünmeyenler hesabı (Hizmet ve Faktör
Gelirleri ve Harcamaları)

Cari İşlemler Dengesi
(Dış Açık,+ Dış Fazla)

II. Sermaye
Hareketleri Hesabı

III. Rezerv
Hareketleri Hesabı

IV. Net Hata ve Noksan (Genel denge;
açık ve fazla yok)

Emin ERTÜRK