NİTELİK

 

Nitelik, bir nesnenin
yapısını belirleyen, bir şeyi şöyle ya da böyle yapan özelliğe ve­rilen
isimdir. Nitelik, ne tür, ne biçim ve na­sıl sorularının cevabı olan anlamında,
Latince’deki “qualis” kelimesinden türetilmiş bir kavramdır. Bir
nesnenin hangi tür özel­liklere sahip olduğunu, nesnenin tanımı ve­rilirken
belirtilmesi gereken hususların ne­ler olduğu gibi sorulara karşılık olarak
sıra­lanacak olan ve o nesneye ait ayrımlar, özellikler vb. nitelik adı altında
toplanmak­tadır. Nitelik, genci anlamda, bir nesneyi kendisi kılan, bir şeyi o
şey yapan özellikler toplamıdır. Nicelikten ayrılan yönü itiba­riyle nitelik,
nesnelerin sayıya vurulama-yan, ya da sözlü olarak dile getirilen özelliği
şeklinde de tanımlanmakladır.

Nitelik kavramı
mantıkta, kendisi ile bir şeyin nasıf olduğu söylenen terime verilen isim,
şeklinde tanımlanabilir. Nesneye, na­sıldır, sorusunu yönelttiğimizde, alacağı­mız
cevap bize nesnenin niteliğini bildir­mektedir. Bu anlamı ile bir nesnenin
nasılü-ğından veya niteliğinden sözedildiğinde o nesnenin dört tür özelliği
veya niteliği üze­rinde durulabilir:

1– Mal,
durum bildiren nitelikler: Bu ni­telikler, bir nesnenin veya insanın hali, ka­rakteri,
durumu üzerinde nasıldır sorusuna verilen cevaplardır. Mesela, fazilet, adalet,
itidal gibi…

2-
Değişebilirlik özelliği gösteren (me­yil ifade eden) nitelikler: Bu türden
nitelik­ler ise kolayca değişebilirlik özelliği göste­ren, nesnenin devamlı,
sürekli, ayrılmaz bir özelliğini ifade etmeyen niteliklerdir. Örne­ğin,
hastalık, sıcaklık, soğukluk gibi… Bir su, sıcak olabileceği gibi, soğuk da
olabilir. Bu niteliği, sudan ayırmamak ve onun de­vamlı surette bîr Özelliği,
ayrılmaz bir nite­liği olarak görmek mantık açısından hatalı bir ifadelendirme
olmaktadır.

3-  Duyu, algı nitelikleri: Bir nesnenin duyular
ile temas eden, algılamaya konu olan niteliklerini ifade eder. Tatlılık,
acılık, beyazlık, siyahlık v.b. gibi…

Kimi düşünürler nitelikleri
tanımlarken, onları nesnelerin duyumlanabilir olan yan­lan, algılamaya konu
olan yönleri olarak görme eğilimi içinde olsalar da görüldüğü gibi bu tür bir
tanım, niteliğin sadece bir yö­nünü, bir çeşidini ele almak demektir.

4- Şekil,
biçim, form nitelikleri: Bir nes­nenin uzaydaki mekansal ilişkisini, yönünü ele
alan, ifade eden niteliklerdir. Eğrilik, doğruluk, dörtgenlik, üçgenlik
Özellikleri, nitelikleri gibi…

Mantık alanında ve
özellikle Aristote­les’in kategori anlayışı içinde bakıldığında, niteliklerin,
niceliklerin tersine, karşıtları­nın olabileceği görülmektedir. Nicelikler
alanında bir karşıtlıktan sözedilebilir gibi görünüyor olsa da, aslında böylesi
bir gö­rüş, görelik (relation) kategorisine aittir. Örneğin, azın çoğu
fazladır. Ancak, bu az­lık veya fazlalık, bir diğer nesnenin niceli­ğine
göredir. Bağımsız bir ele alış ve nicele­yiş mümkün olamamaktadır. Nitelikler
için ise böyle bir durum sözkonusu olmamakta ve bir nesne için karşıt
niteliklerden de sö-zedilebilmektedir. Nitekim, adalet adalet­sizliğin,
siyahlık beyazlığın karşıtıdır. Ay­rıca, nitelikler, azlık ve çokluk da kabul
edebilmektedirler. Bir özellik veya nitelik, diğer bir nesnenin sahip olduğu
aynı nite­likten az veya çok olabilir. Mesela daha az veya daha çok adil olan
bir insandan sözedi-lebileceği gibi, daha temiz veya daha beyaz bir nesneden de
bahsedilebilir. Bu yönü ile nitelikler, nicelikler ile bir ilişki içindedir­ler.
Zaten, bazı düşünürlerin nesnenin tanı­mı ve belirlenimi için nitelik ile
nicelik bir­likteliğini kabul etmeleri vazgeçilmez bir ihtiyacın sonucudur.
Sadece nitelik veya sadece nicelik ile var olabilen bir nesne mümkün değildir.
Bu ayrımlar, insan zihni­nin soyutlamalarından ve analizlerinden başka bir şey
ifade etmemektedir.

Aristoteles, nesne ile
ilgili olarak, insan zihninin söyleyebileceği en genel kavram­ların on adet
olduğunu söylemiştir. İzafe et­mek, yüklemek (attribution) anlamına ge­len
kategori ifadesini kullandığı bu genel Özelliklerin bir tanesi de nitelik
kategorisi­dir. Nitelik, düşüncenin temel anlatım bi­çimlerinden biri olması
dolayısı ile bîr zi­hinsel kavram veya soyutlama olduğu gibi nesnenin ve
varlığın temel özelliklerinden biri olmasıyla da ontolojik bir özelliğe sa­hiptir.
Nitekim Aristoteles niteliğin de için­de bulunduğu bu on kategoriyi, özelliği,
mantığın olduğu kadar ontolojinin de özel­likleri olarak görmektedir.

Nitelik, mantıkta,
diğer bir özellik ola­rak, terimlerden veya kategorilerden ayrı bir biçimde,
Önermeler mantığında veya önermeler alanında da sözkonusu edilen bir ayrımın
belirleyicisidir. Bir önermenin olumlu ya da olumsuz oluşu, o önermenin
niteliği açısından ele alınmasını ifade et­mektedir. Yargılar, niteliklerine
göre evet-leyici, değilleyici veya sınırlayıcı olma özelliklerini
göstermektedirler.

Aristoteles’den sonra
Kant, nitelik gibi kategorileri sadece zihnin birer kalıplan, formları olarak
kabul edip ele almıştı. Bu kategoriler ve dolayısı ile nitelik, insan ak­lının
apriori formları olup deneyden önce zihinde mevcuttur.

Kant’ın kategori
anlayışında niteliğin, dört kategori öbeğinden biri olarak belirlen­diği ve üç
türe ayrıldığı görülmektedir. Ni­celik, Görelik ve Modalite’nin yanında bir
dördüncü kategoriler cinsi de nitelik kategönleri olup gerçeklik (realite),
olumsuz­luk (negation) ve sınırlılık (limitation) ola­rak belirlenmiştir. Bir
şeyin bilgisi, o şeye bazı şeyler (özellikler) yükler (kategorein), bazı
şeyleri de ondan ayırır. Örneğin, hay­vanın canlı bir varlık olması, fakat akıl
ve kavrama yeteneği bulunmaması gibi. Bir şeye, bazı özellikler verilir, ya da
bu tür Özelliklerin onda bulunmadığı söylenir. İş­te, birinci tür iddialar,
yüklenen özellikler bir gerçekliği, ikinci tür iddialar, ayitmlaş-tırılmayan,
yüklenmeyen Özellikler ise olumsuzluğu ifade eder. Kant’ın nitelik gru­buna
dahil ettiği sınırlandırma (limitation) kategorisi ise şeylere verilen, ya da
onlarda olmadığı söylenen nesne Özelliklerinin, bu Özelliklerin bütününden
sınırlandırma ile çıkarılmasını belirtmektedir.

Kant, niteliği bir
zihinsel apriori katego­riler türü olarak görmekle birlikte, akıl-yü-rütmeler
sonucu oluşturulan bir önermeler veya yargılar çeşidi olarak da görmekteydi. O,
nitelik bakımından önermeleri, olumlu, olumsuz ve belirsiz önermeler şeklinde
sı­nıflandırarak, Aristoteles’ten beri gelen kla­sik mantıktaki önermeler
anlayışını değişik bîr yorumlamaya tabi tutmuştu.

Psikoloji alanında
nitelik, bireyi, nesne ya da yaşantının bir yönünü, ötekilerden ayırt etmeye
yarayan ve ölçülebilen özellik olarak tanımlanmaktadır. Psikolojinin bir
deneysel ve pozitif bilim olma iddiaları, ni­telik kavramının da ölçülebilen
özellikler toplamı olarak görülmesini beraberinde ge­tirmiştir. Ferdin veya
insanın tanımlanma­sında, onun bilişsel (cognitive), bilgisel, ruhsal, zihinsel
vb. farklılıklarını belirleyen Özellikler bütünüdür. Niteliğin, genel ola­rak,
bir nesne ya da birimi ötekilerden ayı­ran türsel ya da yapısal özelliklerden
her biri olarak tanımlanması nedeniyle, psikoloji­nin bireyler için böyle bir
farklılığı kabul et­mesi kaçınılmazdır. Özellikle gelişim psi­kolojisi de ve şahsiyet
analizlerinde, bire­yin niteliksel farklılıkları önemli bir yere ve anlama
sahiptir. Bu anlamda psikoloji, nite­liği, bireyi birey yapan ve diğer
insanlardan ayıran özellikler bütünü olarak görmekte ve tanımlamaktadır.

Ali DÖLEK Bk.
Kategori, Nicelik