Edebi Şahsiyetler

Nikolay Sergeyeviç Trubetskoy Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

TRUBETSKOY, Nikolay Sergeyeviç (1890-1938)

Rus, dilbilimci. Çağdaş sesbilimin (fonoloji) kurucularından ve Prag Dilbilim Okulu’nun önde gelen adların-dandır.

25 Nisan 1890’da Moskova’da doğdu, 25 Haziran 1938’de Viyana’da öldü. Soylu bir ailenin çocu-
ğuydu. Küçük Yaşta Fin-Ugor dilleriyle ilgilenmeye başladı ve bu konuda etnografik araştırmalar yaptı. Bilimsel nitelikli ilk yazılarını on beş yaşında yayımladı. Yükseköğrenim yıllarında Hint-Avrupa dillerini inceledi. Almanya’ya giderek Leipzig’de Sanskritçe öğrendi. Moskova’ya dönüşünde üniversitede bu konuda ders verdi. 1917’de Moskova’dan ayrıldı. Bir süre Rostov’da kalarak karşılaştırmalı dilbilgisi dersleri verdi, ardından ülkesinden ayrılmak zorunda kaldığından, bir ara İstanbul’da yaşadı. Sonra, Bulgaristan’a giderek 1920-1922 arasında Sofya Üniversitesi Hint-Avrupa Dilbilim Kürsüsü’nün başkanlığını yaptı. 1922’de Viyana’ya geçti ve ölümüne değin Viyana Üniversitesi Slav Filolojisi Kürsüsü’nde görev yaptı.

Dilbilim tarihinin dönüm noktalarından biri de, hiç kuşkusuz Trubetskoy’un, kendisi gibi göçmen olan iki yurttaşı Roman Jakobson ve Sergey Karçevski (1884-1953) ile birlikte, 1928’de Prag Dilbilim Okulu’na katılmasıdır. Öte yandan, aynı yıl La Haye’de (Den Haag) yapılan Uluslararası I.Dilbilimciler Kurultayı’na bu kişilerce sunulan sesbilim ağırlıklı önerinin 1929’da genişletilerek Prag Dilbilim Okulu’nun ilkelerini içeren bir bildiriye dönüşmesi, Trubetskoy’un ününü yaygınlaştırmıştır.

Trubetskoy’un en önemli yapıtı olan Grundzüge der Phonologie (“Sesbilim İlkeleri”); sesbilimin önemini artırmış ve bu dal, çağdaş dilbilime temel oluşturan sağlam bir yöntemle donanmıştır. Bu yapıt sesbilimi geniş kapsamlı bir açıdan ele alıp sunan ilk çalışma olma özelliğinin yanı sıra, hem işlevsel dilbilime, hem de çeşitli yapısalcılık akımlarına esin kaynağı olmuştur.

Saussure’den yola çıkarak, dil-söz karşıtlığını temel alan Trubetskoy, bireysel kullanıma (söze) ilişkin seslerle, genel nitelikli toplumsal sistemde (dilde) yer alan sesleri birbirinden ayırmıştır. Sesbilgi-sinin (fonetik), bireysel kullanımlardan yola çıkarak oluşturduğu ve “yanlış-doğru”, “güzel-çirkin” sesler ya da söyleyiş biçimleri diye nitelendirdiği, bilimsellikten uzak değerlendirmeleri, başka bir deyişle, söze dayalı ses incelemelerini bir yana bırakarak, toplumsal özellikli dil sistemindeki sesleri ya da sesbirimleri (phoneme) incelemiştir. Sesbirim kavramı Trubetskoy için çok önemlidir. En küçük, ayırıcı, karşıtlığa dayalı bir öğe olan sesbirim, işlevsel bir kavramdır. Belirgin özellikler içerdiğinden, anlam değişikliğine yol açmayan aynı sesbirimin değişik gerçekleşme biçimleri olan değişkelerden (variante) ya da bir sesbirimin değişik söyleniş biçimlerinden ayrılır. Bu nedenle, sesbirimi tanımlamak için, bireysel kullanım özelliklerinden değil, sistemden yola çıkmak gerektiğini ilk vurgulayan Trubetskoy olmuştur. Sesbirimin sistem içindeki yerini saptamak için de birtakım karşıtlıklar belirlemiştir: İkiyanlı-çokyanlı, orantılı-tekil, yansızlaşabilir-sürekli, vb.

Sesbirim incelemeleri dışında vurgu, süre, titrem (ton) gibi sesbilim alanındaki öteki olguları da inceleyen Trubetskoy, ileri sürdüğü görüşleri, çeşitli dil ve lehçeler üstüne yaptığı araştırmaların ürünleriyle de desteklemiştir. Tüm öteki insan bilimlerini “simyacılık dönemi”ni aşamamış etkinlikler diye gören Trubetskoy, dilbilimi pozitif bir bilim yöntemiyle donanmış tek dal olarak nitelemiş ve bu alanın en önemli kolu olan sesbilimi sağlam temellere dayandırmıştır.

Trubetskoy Rusça’nın sesbilimsel yapısını da incelemiş, edebiyat incelemelerinde dilbilim yöntemlerinden yararlanılmasına özen göstermiş ve bir edebiyat yapıtını, tarihsel ve toplumsal etkenlerin dışında, kendi iç mantığına göre incelemenin yararını vurgulamıştır.

• YAPITLAR (başlıca): Grundzüge der Phonologie, (ö.s.), 1939, (“Sesbilim İlkeleri”).

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi