Nevizade Atayi Kimdir, Kısaca Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği, Hakkında Bilgi
ATAÎ [Nev’izade] (1583-1635)
Osmanlı Divan şairi. Divan edebiyatında Mesnevi tarzının en başarılı şairlerindendir.
Asıl adı Ataullah’tır. İstanbul’da doğdu, burada öldü. Şair Nev’î’nin oğludur. Bundan ötürü Nev’iza-
de diye tanınır.
İlk olarak babasından ders aldı. Babasının ölümünden sonra (1599) Kafzade Feyzullah Efendi’den okudu. Öğrenimini Ahizade Abdüİhalim Efendi’nin yanında tamamladı (1601).
Kırk akçe gündelik ile Beşiktaş Canbaziye Medresesi müderrisliğine atandı. Müderrisliği bırakıp kadılık mesleğine girdi; 1608’de Lofça kadılığına atandı. Rumeli’nin çeşitli yerlerinde sırasıyla, Babaeski, Varna, Silistre, Tekfurdağı (Tekirdağ), Hezargrad, Tırnova, Tırhala, Mezistre ve son olarak Üsküp kadılıklarında bulundu. 1634’te İstanbul’a döndü ve burada öldü. Kaynaklar ölüm tarihini 1634-1636 arasında değişik olarak verir.
Ataî, özellikle mesnevi tarzında başarılı örnekler verdi. Yapıtlarında, çağında sık rastlanan zor ve çapraşık bir dil kullanmıştır. Düz yazıları daha da tumturaklıdır.
Türkçe sözcükleri ustalıkla vezne uydurup zihaf ve imale gibi vezin hatalarını ortadan kaldırdı. Mesnevilerinde düzen bakımından Nizamî ve Camî’nin, gazellerinde ise babası Nev’î ve Bakî’nin etkisi görülür. Mesnevilerinde çağının olaylarına yer verir, İstanbul’a ait yöresel özelliklerini belirtir. Ataî, aynı zamanda Fuzulî ve Taşlıcalı Yahya ile doruk noktasına ulaşan hamse yazarlığının son temsilcisidir.
Divan’ı, Ataî mahlası ile yazdığı şiirlerini kapsar. Çeşitli nüshalarında gazel ve kaside sayısı farklıdır. Hamse-i Ataî, “Sâkiname ”, “Nefhatü’l-Ezhar”, “Sohbetü’l-Ebkâr”,“Heft-hân”ve“Hilyetü’l-Efkâr”ad-lı beş mesneviden oluşur. “Sâkiname,” şarap ve şarap toplantılarını anlatan bir yapıttır. 1617’de Silistre’de yazılmıştır. Ataî, Anadolu’da kaside ve gazel türünde İran şairlerine üstün şairlerin yetiştiğini, fakat mesnevide pek bir şey yapamadıklarını belirtip, “Sâkiname” ile bu boşluğu doldurduğunu yazar. Yapıtın bir adı da “Alemnüma”dır. “Nefhatü’l-Ezhar”, Nizamî’nin Mahzenü’l-Esrar adlı yapıtına nazire olarak yazılmıştır. Gördüğü bir düşe dayanır. 1624’te Tırnova’da tamamlanmıştır. “Sohbetü’l-Ebkâr”, Camî’nin Sub-hatü’l-Ebrar adlı yapıtına karşı 1625’te Tırhala’da yazılmıştır. Öğretici nitelikte bir yapıttır.“Neft-hân”, Genceli Nizamî’nin Neft-Peyker adlı yapıtına nazire olarak yazılmıştır ve yedi hikâyeden oluştuğu için bu adı vermiştir. Ataî, bu mesneviyi klasik edebiyat kurallarına göre yazmakla birlikte yerel özellikler de görülür. Halk ve esnaf, halk deyimleri ve atasözleri, halk hikâye ve masalları, İstanbul halkının yaşamı ile ilgili birçok nokta mesnevide yer almıştır. “Hilyetüİ-Efkâr” tevhid, münacaat, na’t gibi bölümlere ayrılmış olup, asıl konu yoktur. Hadaikü’l-Hakaikfî Tekmile-ti’ı Şakaik, Taşköprîzade Ahmed’in Şakaikü’n-Nu-maniye fi Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniye adlı yapıtının bittiği 1558’den 1634’e kadar yetişen Osmanlı bilginlerinin ve tarikat şeyhlerinin yaşam öykülerini içerir.
el-Kavlü’l-Hasen fi Cevabi’l-Kavlili-Men, Mahkemeye dava geldiği zaman kimin sözünün geçerli olduğu ve kime yemin gerektiği hakkında Arapça bir yapıttır. Münşeat, Şeyhülislam Yahya Efendi’ye ve başkalarına yazdığı sekiz mektubu içerir. Siyer-i Veysî’ye zeyl, Veysî’nin Bedir savaşına kadar getirdiği siyerine zeyldir. Bu yapıtı bitirememiştir.
• YAPITLAR: Hadâıkii’l-Hakaık fi Tekmileti’ş-Şakaik, (ö.s.), 1852; Atai’nin Hilyetü’l-Efkâr’ı, (ö.s.), A.S. Levend (yay.), 1948; Heft-hân, (ö.s.), T. Karacan (yay.), 1974; Divan, (Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Bölümü, Manzum Eserler, No: 302); Hamse-i Ataî, (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, No: 2872; Bağdadlı Vehbi Bölümü, No: 1586; Beşir Ağa Bölümü, No: 555; Hâlet Efendi Bölümü, No: 343; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar No: 1772; Topkapı Sarayı Kütüphanesi, III. Ahmed Bölümü, No: 2650); el-Kavlü’l-Hasen fî Cevabi’l-Kavli li-Men, (Ragıb Paşa Kütüphanesi, No: 576); Münşeat, (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, No: 4097); Siyer-i Veysî’ye zeyl.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi