NEDENSELLİK

 

Sebebi neticesine,
illet (neden)i illetten doğan şeye bağlayan nisbet ve bağ. Bu ilke­ye göre her
olgu ve hadise bir illet veya se­bepten doğar, sebepsiz hiçbir şey meydana
gelmez, aynı şartlar allında aynı sebepler aynı neticeleri doğurur.

Nedenselliğin çeşitli
şekilleri vardır: Tecrübi (deneysel) nedensellik: Burada illet (neden) diğer
bir hadisenin, o olmadan hiçbir zaman meydana gelmediği hadise­den veyahut
daima onların birleşmesinin yardımıyla meydana geldiği hadiseden iba­rettir.

Metafizik nedensellik:
Bu, bir yaratıcı kudretin, varedici cevherin nedenselliği­dir.

İntihal edici (geçici)
nedensellik: Sebep durumunda olan fiilin birşeyden diğerine intikali suretiyle
olan nedenselliktir.

Kant’ın
“kategorileri”nîn girişinin de adı olan nedensellik terimi kaynağı
bakımın­dan tartışmaya açıktır. Gerçekten bazı filo­zoflar nedensellik
kavramının zihnimizde doğuştan varolduğunu, dolayısıyla a priori olarak
kavrandığını ileri sürerler. Sözgeli­mi Descarles bu fikirdedir. Ona göre mantı­ki
apaçıklıklara dayanarak, bir sonucun, tahlil (analiz) yöntemiyle nedeninden is­tidlal
edilebileceğini savunur. Descartes felsefesine bağlı Spinoza da aynı görüşü be­nimser.
Ona göre belirli nedenden zorunlu olarak bir sonuç meydana çıkar, fakat hiç bir
neden vcrilmemişse bir sonucun oluş­ması da mümkün değildir. Leibniz de aynı
görüşü paylaşır.

Nedensellik terimi
Kant’a göre, deney­den önce gelir ve her deney için zorunlu bir ilkedir, çünkü
nedensellik ümidimizin te­mel bir ilkesi, kâr kategorisidir. Ancak Kant
nedensellik ilkesini iki bağlamda açıklar a) Meydana gelme ilkesi: Ortaya çıkan
veya oluşan her olay veya olgu, kendinden önce gelen herhangi bir olay veya
olguyu gerekli kılar, b) Zaman içinde ard arda gelme ilkesi: Bütün
değişiklikler neden-sonuç arasında­ki bağlantı ilkesine göre olur.

Nedensellik kavramını
a priori olarak açıklayanlara karşıt görüşü savunanlar da vardır. Bunlara göre
zihin nedensellik kav­ramını ya da ilkesini duyu deneyleri aracılı­ğıyla elde
eder. Kendini zihne zaman içinde olup veya izlenimlerin sağladığı birikimle
kabul ettiren nedensellik ilkesi, sonuçta

mantık bakımından
zorunlu bir ilkeye dö­nüşür. Hume ve Mill’in görüşleri böyledir. Onlara göre
birbirini sürekli izleyen ve bir­birine bağlı olan olay ve olayların
tekrarlan-masıyla nedensellik kavram oluşur.

Nedensellik fikrini
Francis Bacon un “Gerçekten bilmek, sebep ve illetleri bil­mektir.”
sözüyle özetlenmiştir. Gerçekte nedensellik ilişkileri, bilimde ve felsefede
çok çeşitli şekillerde ortaya çıkmişör, onun için tek bîr şekil altında ifade
edilemez. Çünkü, bilimin devam edip giden ilerleyişi, yeni şekillerde
nedensellik ilişkileri ortaya çıkarmaktadır. Çağdaş fizikteki gelişmeler
dikkate alındığında nedensellik kavramı­nın mutlak olmadığı ileri sürülebilir.

Necip Taylan

Bk. Neden