Sosyoloji Tarihi

Nedensellik Max Weberin

Weber’e göre, sosyolojinin çalışma nesnesini oluşturan toplumsal eylemin açıklan- ması için bireyin kendi eylemine verdiği öznel anlama bakılması gerekmektedir. Yani toplumsal eylem, bireyin eylemine yüklediği öznel anlam ile gerçekleştirdiği eylem arasındaki gerekli ilişkinin kavranması ile açıklanabilir. Örneğin, insanların eylemlerine; hiddet, heyecan, korku, öfke, sevgi kin gibi duygular; el öpme, se- lamlaşma gibi gelenekler; kâr elde etme amacıyla para kazanma gibi akılcı bir amaç, iyilik, doğruluk, dürüstlük gibi değerler yön verebilir. Herhangi bir insan ey- lemini yönlendiren, motive eden nedenleri bilebildiğimiz sürece bize o değerler anlamlı görünebilir. Anlaşılmaya elverişli eylemlerin yanı sıra, anlaşılmaya elveriş- li olmayan eylemlerde vardır. Bir eylemin anlaşılmaya elverişli olması için ortada bir anlam bağlamının olması gerekir. Örneğin, bir kişinin yüz ifadesinden öfkesi- ni, namaz kılan birinin eylemini, araçların neden sağ şeritten gittiğini belirli bir an- lam bağlamı olduğu için anlarız. Bu anlam bağlamı nedir? islam dininin kuralları- nı ve koşullarını bildiğimiz için namaz kılan insanın eylemini anlarız. Trafik kural- larını bildiğimiz için otomobilin sağ şeritten gittiğini anlarız. Yani bu eylemleri an- laşılır kılan belirli bir anlam bağlamı içinde gerçekleştirilmiş olmalarıdır. Toplum- sal eylemi açıklamadan (mantıksal ilişkileri kurmadan) önce bireyin eylemine yük- lediği niyeti anlamak gerekmektedir. Yani Weber’in anlamacı yöntemi nedensel açıdan geçerli bir yorumlamayı içermektedir (Tolan, 1996, s.36-37; Özlem, 2001, s.122-124).

Ona göre, sosyolojide nedensel anlama iki aşamalıdır. Birincisi, anında anlama, ikincisi ise açıklayıcı anlamadır. Anında anlamada eylem neden ve motişeriyle bir- likte, anlıksal bir analiz ile anlaşılabilmektedir. Örneğin, bir işçinin alet ile kapı ki- lidini takmasını anında anlarız. Açıklayıcı anlama eylemin motişerine bakarak an- lama biçimidir. işçinin kapı kilidini ücret karşılığı mı taktığını yoksa kendi ihtiyacı için mi yaptığını anlamak açıklayıcı anlama biçimidir. Açıklayıcı anlama; bir olgu-
yu, bir süreci, bir eylemi motişerine dayanarak rasyonel olarak anlamadır. Yani açıklayıcı anlama nedensel anlamadır (Özlem, 2001, s.166-170).