MÜSTEKBİR
MÜSTEKBİR
Arapça
“ke-bü-re” fiilinin istifa! babından ism-i meful bir kelime.
Büyüklük, bü-yüklenmck, büyüklük göstermek anlamlarına gelir. Kur’an’ın önemli
terimlerinden biridir. Istikbar, yani büyüklük, büyük olma, kibriya ve kibir,
hem Allah için; hem de insan için kullanılır.
Terimin bu iki
kullanımı aynı zamanda
dini ve toplumsal iki
önemli olguyu ifade eder. Dolayısıyla bir kullanımı yerinde ve olumlu, diğer
kullanımı haksız ve olumsuz anlamlar içerir. İnsana ve varlık dünyasında yer
alan varlıklara göre büyüklük sadece Allah’a özgü bir sıfattır. Çünkü O
yaratıcı, düzen koyucu ve hayat vericidir. Bütün kudret O’nun elindedir. O olmasaydı,
hiçbir şey varolamazdı. O’nun dışında kalan her-şey sınırlı, sonlu, aciz ve
güçsüzdür. Evreni yaratan, insanı varlık alemine çıkaran, ona hayat, suret,
biçim veren, onu nzıklandıran, öldüren, dirilten ve ondan hesap sorup eylem
(amel)lcrine göre karşılık verecek olan, sadece Allah’tır. Bütün bu kozmik ve
varo-luşsal gerçekler Allah’ın büyüklüğüne tanıklık eder.
Gerçek yaratıcı ve
mülk sahibi Allah’la, mukayese edildiğinde, milyarlarca gezegenden bir
gezegende yaşayan ve hayatı türlü ihtiyaç ve araçlarla çevrili olan insan,
hakiki büyüklüğün kendisine ait olduğunu öne sürse, büyüklense, bu açık bir
mantıksızlık ve haksızlık olur.
Ancak insanın, bu
mantıksızlık ve haksızlığı yüce bir sıfat şeklinde kendine nisbet ettiği de
bir olgudur. Şu halde negatif anlamda İstikbar bu insanî düzlemde ortaya
çıkar. Bazan insan yaratılışını ve ontolojik gerçeğini gözardı edip Allah’ın
kendisine yönelttiklerine karşı büyüklüğe kapılır, yersizce gururlanıp
iradesine başkaldırır (A’raf:36). Kuşkusuz bu, yaratılışın başında yanılgıya
düşüp ilk büyüklenme hatasına düşen îblis’in kötü bir geleneğidir.
(Baka-ra:34). İşte kendi tarihini yaşayan insanı, Allah, bu saçma ve haksız
tutumdan dolayı yerer, onun bu tavır ve eyleminin kendi yıkımını hazırladığını
haber verir.
Yine geçmişle
büyüklendiği için birçok
kavim, kendilerini
doğruya, hidayete ve Allah’ın iradesine tabi olmaya çağıran peygamberleri
yalanlamış, onlara karşı koymuş, böylelikle azaba uğramayı haketmiş-lerdir.
Ontolojik ve tarihsel
düzlemde yaşanan bu olayın, toplumsal hayatta izdüşümleri var. Kur’an-ı Kerim,
toplumların sosyolojik realitelerini tasvir ederken iki sınıfın birbirlerine
göre karşılıklı ve fakat çelişkili konumlarından sözeder. Bu iki sınıftan biri
güçsüz veya güçten düşürülmüş müstaz’af-lar, diğeri de müstekbirlerdir.
Müstaz’afları hakimiyetleri altına alan müstekbirler, bir yandan yukarıda
anlattığımız gibi, Allah’a ve O’nun gönderdiği peygamberlere karşı büyüklenip
isyana geçerler, diğer yandan zayıf, güçsüz ve çaresiz halk kitlelerine, yığınlara
karşı aynı büyüklenme tutumunu sürdürürler.
Müstekbirler sınıfının
iki kategorik zümreyi içerdiği söylenebilir. Biri önde ve ileri gelenler
anlamında olan mele’ diğeri refah ve servet erbabı mûtref zümreler. Bu anlamda
ilki siyasi, dini ve idari kategoriyi, ikincisi de ekonomik kategoriyi ve bu
kategoriler içinde temerküz elmiş güçleri ifada eder. Mele’ denen önde
gelenler askeri, bürokratik ve politik çevrelerdir. Bir ülkenin mutlak
hükümdarı mele’ olabildiği gibi, ona yönetiminde yardımcı olan askeri ve idari
Çevreler de mele’ kategorisine girer. Tarihte mele1 dediğimiz önde gelen
sınıfların, çoğunlukla büyüklenip Allah’ın iradesine karşı çıktıklarını ve
peygamberleri çeşitli işkencelere uğrattıklarını gözlüyoruz. Bundan dolayı
mele’ ile istikbar arasında yakın bir ilişki kurulmuştur (A’raf, 75, 88). Bu
çevrelerin peygamberlere karşı çıkarken öne sürdükleri gerekçe, peygamberlerin
çevrelerine halktan,
sıradan insanları, köle ve yoksulları toplamış olmaları ve bu sınıfları
yönetime ortak etmek istemeleridir. Mele’ olanlara göre, bu insanların siyasal
katılımda bulunmaya haklan yoktur, çünkü bunlar, aşağılık, sıradan, görüş beyan
etmekten yoksun ve “ayak takımı” sürülerdir (Hud, 27). Bu sürüler,
ancak seçkin çevrelere hizmet etmek, onlara boyun eğmekle yükümlüdürler.
Mele’ terimi, az da
olsa görüşlerine başvurulan danışma meclisi üyeleri anlamında da kullanılır
(Nemi, 38). Bu kullanım, terimi istikbar olayının dışına çıkarır. Ancak genel
olgu mele’ ile istikbar arasında varolan kuvvetli bağdır.
Müstekbirler sınıfının
diğer bir kategorisi de, ekonomik gücü elinde bulunduran mütref zümresidir.
Bunlar bir ülkenin mali, ticari ve ekonomik hayatım kontrol eder, bu konumlan
onlara büyük bir refah, servet ve güç katar. Adil olmayan bir bölüşüm sisteminin
emek sömürüsüne dayalı yapısı, böyle zümreleri besleyip ortaya çıkaran en büyük
etkendir. Bir kere servet ve refahı ellerine geçirdiler mi, artık bu
zümrelerin büyüklük göstermeleri, Allah’ın hükümlerine, yoksullan ve emek
sahiplerini koruyan adil bölüşüm sistemine karşı koymaları kaçınılmazdır.
Bundan dolayı tarih boyunca yoksullardan, güçsüz ve köle sınıflarından yana
olan Peygamberlere karşı ilk başkaldıranla-rın bu sınıflardan olması şaşırtıcı
değildir (İsra: 16,Sebe:34).
Kur’an’a göre mütref
ve mele’, karşılık): ilişki ve işbirliği içinde müstekbirler sınıfını meydana
getirerek yoksul, güçsüz ve köle sınıflan olan müstaz’aflara karşı birleşirler.
Bu derin toplumsal çelişki, ikincilerden yana tavır koyan her peygamberin
gelişinde istisnasız bütün dchşetiyle ortaya çıkmış, çatışmalara yolaçmıştır.
Bu, toplumların sosyolojik ve realiteleri olarak tarih boyunca gözlenmektedir.
Ali BULAÇ Bk.
Mustaz’af