Musannef – Abdürrezzak Konusu, Özellikleri, Hakkında Bilgi
el-Musannef. Abdürrezzâk es-Sanânî’nin (ö. 211/826-27) ilk tasnif edilen hadis kitaplarından olan eseri.
Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Maîn’in Abdürrezzâk’tan hadis öğrenmek için 200 (815-16) yılından önce Yemen’e gitmeleri eserin bu tarihten evvel yazıldığını düşündürmektedir. Harald Motzki’nin eserin 144-153 (761-770) yılları arasında kaleme alındığına dair iddiasını doğrulayacak kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Tam adı el-Muşannef fi’l-hadîş olan kitap tedvin döneminin bazı özelliklerini taşımaktadır. Başta Kütüb-i Sitte ve İslâmî ilimlerin diğer dallarına ait kitaplar olmak üzere hadise dair pek çok eserde el-Muşanneften iktibas edilen rivayetler mevcuttur. Eserin hadis kitapları arasındaki yeri konusunda İbn Hazm ve Şah Veliyyullah ed-Dihlevînin değerlendirmeleri önemlidir. İbn Hazm merfû, mevkuf ve maktu hadisleri birlikte ihtiva eden kitapları ele alırken el-Muşan-nef’ı ilk sırada Mâlikin ei-Muvatfcr’ından önce zikreder. Dihlevî ise onu üçüncü tabakadan kitaplar arasında sayar. el-Muşannef, önemli bir hadis eseri olduğu ve fıkıh mezheplerinin teşekkülünden önceki çalışmaları ihtiva ettiği halde ilim dünyasında lâyık olduğu ilgiyi görmemiştir. Bu ilgisizliğe Abdürrezzâk’a yöneltilen Şiîlik gibi isabetsiz ithamların sebep olduğu anlaşılmaktadır.
Eser otuz bir bölümden (kitab) meydana gelmektedir. On beşinci bölüm olan “Kitâbü Ehli’l-kitâb” ile son bölüm olan “Kitâbü Ehli’l-kitâbeyn” arasında önemli benzerlikler bulunduğundan bunların aynı bölümün farklı rivayetleri olduğu ileri sürül-müşse de hem muhteva hem rivayet tekniği bakımından farklı olmaları bu iddialara haklılık kazandırmamaktadır. Ayrıca on dördüncü bölüm olarak görülen “Kitâbü’l-Meğâzî”, İbn Şihâb ez-Zührfnin Me-ğdzfsinin Ma’mer b. Râşid tarafından rivayet edilen nüshası olduğu intibaını uyandırmakta, hem tertibi hem rivayet üslûbu açısından el-Muşannef in diğer bölümlerine benzememektedir.
el-Musannefin birinci baskısına göre eserde 2133 bab bulunmaktadır. Bablarda hadislerin tertibi konusunda özellikle takip edilen bir metot görülmemekte, merfû, mevkuf ve maktu hadisler her babın başında, ortasında ve sonunda bulunabilmektedir. Zira hadislerin tertibinde kaynağın esas alındığı, bir babın son hadisi hangi şeyhten rivayet edilmişse ardından gelen babın ilk hadisinin de çoğunlukla aynı şeyhten nakledildiği görülmektedir. Birinci baskısına göre eserde 19.418hadis yer almakta ve bazı mükerrer rivayetlerle esere dahil edilmemesi gereken kısımlar dikkate alındığında onun on sekiz bin kadar rivayeti ihtiva ettiği anlaşılmaktadır.
el-Muşannef’te dört bin kadarı merfû olmak üzere mevkuf ve maktu hadislerle müsned, mürsel ve münkatı’ rivayetler de vardır; eserde münekkitlerin mevzu olduğunu ileri sürdüğü hadis çok azdır. Nitekim Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin, isnadında Abdürrezzâk’ın adı geçen mevzu rivayetlere dair tenkitlerini Ebü’l-Hasan İbn Arrâk reddetmiş, söz konusu rivayetlerden el-Muşannef’te bulunanlarının birkaçı dışında diğerlerinin mevzu olmadığını göstermiştir. el-Muşannefin muhtevasının büyük bir kısmını yaklaşık on altı bin hadisi Abdürrezzâk’ın hadis tahsilinde önemli yeri olan hocası Ma’mer b. Râşid ile diğer üç önemli hocası İbn Cüreyc, Süfyân es-Sevrî ve Süfyân b. Uyeyne’den alınan hadisler oluşturmaktadır. Eserde rivayetleri bulunan diğer hocalarının çoğu da güvenilir hadis âlimleridir.
Abdürrezzâk’ın esere aldığı hadisleri kabul şartları hakkında bilgi bulunmamakla birlikte onun daha çok kendileriyle amel edilen ve semâ yoluyla rivayet edilen hadisleri tercih ettiği, çok az sayıda da olsa münâvele, mükâtebe ve vicâde yoluyla öğrendiği hadisleri eserine aldığı görülmektedir. Rivayet hakkına sahip bulunduğu her hadisi el-Musannef’e almadığını gösteren en açık delil, kendi rivayetiyle zamanımıza ulaşan ve hadisin kitabeti konusunda tarihî değere sahip olan Hemmâm b. Münebbih’in 138 (139,136) hadis ihtiva eden eş-ŞaM/e’sinden yalnızca otuz ikisini bu eserine almasıdır. Kendisinden en çok hadis rivayet ettiği hocası Ma’mer b. Râşid’in el-Cami’indeki hadislerden önemli bir kısmını el-Musannefe dahil etmemesi de bunu göstermektedir.
Habîburrahman el-A’zamî, el-Muşannefin Murad Molla Kütüphanesi’ndeki nüshasını Millet Zâhiriyye ve Dımaşk İslâm kütüphanelerindeki nüshalarla karşılaştırarak yayımlamıştır. Bu baskının X. cildinin 379-468 ve XI. cildin 3-471. sayfaları arasında Ma’mer b. Râşid’in el-Câmii yer almaktadır. Eser 1983 yılında bazı değişikliklerle ikinci defa basılmıştır. el-Mektebü’l-İslâmî tarafından Fehârisü Muşannefi Abdirrezzâk ve Kitâbi’l-Câmi adlı bir fihristi, Ümmü Abdullah bint Mahrûs el-Aselî tarafından İbn Ebû Şeybe’nin eî-Muşannef ile birlikte bir başka fihristi neşredilmiştir.
eî-Musannef üzerinde Ziyâeddin el-Makdisî’nin Avâlî cAbdirrezzâk adlı altı cüzden oluşan bir çalışmasıyla İbn Müferric’in. İshak b. İbrahim ed-Deberî’nin Abdürrezzâk’tan yaptığı rivayetlerde bulunan tashif ve tahrifleri göstermek maksadıyla kaleme aldığı Kitâbü İşlâhi’l-hurûf adlı eseri bulunmaktadır. Mirza Tokpınar, Abdür-rezzâk es-San’ânî ve el-Musannefi üzerine bir doktora çalışması Ahmed Keleş, Abdürrezzâk’ın Musannef’indeki Sahabe ve Tabiîn Fetvaları İşığında Sünnetin Teşriî Değeri adlı bir yüksek lisans tezi Yûsuf Muhammed Sıddîkda Zevâ’idü Muşannefi Abdirrezzâk ale’l-Kütübi’s-Sitte adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi