Muhammed Rıza Agehi Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

Muhammed Rıza Agehî. Türkistan’da Hive’de yaşamış Türk tarihçisi ve şairi. Hîve yakınlarında Kiyat’ta doğdu. Türkistan’ın büyük şair ve âlimlerinden olan amcası Şîr Muhammed Münis’in yanında yetişti. 1829’da onun ölümü üzerine Hîve Hanlığı’nda yüksek bir me­muriyet olan mîrâblığa (sulama nazır­lığı) getirildi. 1839’da, HîVe Hanı Allah Kulu Han’ın emriyle, amcasının yanda bıraktığk Hîve tarihini tamamlamakla görevlendirildi. 1851’de hastalığı yüzünden mîrâblıktan ayrıldı ve bundan son­raki hayatını eser telifiyle geçirdi.

Hîve Hanlığı’nın 1872’de Rus işgaline uğradığı döneme kadar bizzat şahit ol­duğu olayları yazan Agehî, aynı zaman­da resmî vesikalardan, raporlardan da faydalanmış ve değerli bir külliyat orta­ya koymuştur. Âgehrnin Hîve hanları tarihiyle ilgili altı eseri vardır:

1- Riyâzü’d-devle. Allah Kulu Han devri (1825-1842) tarihi olup Rahîm Kulu Sultan dö­neminin ilk iki yılını da içine alır.

2- Zübdetü’t-tevârîh. Rahîm Kulu Han’ın şeh­zadelik ve hanlık zamanından bahseder (1843-1846)

3- Câmiu’1-vuküâti’s-sultânî. Muhammed Emin Han (1846-1855). Abdullah Han (1855) ve Kutluğ Murad Han (1855-1856) devirlerini anlatır.

4- Gülşen-i Devlet. Seyyid Muhammed Han tarihidir (1856-1864).

5- Şâhid-i İk­bâl. II. Seyyid Muhammed Rahîm Han’­ın saltanatının ilk sekiz yılını ihtiva eder (1864-1872)

6- Firdevs-i İkbâl. Amcası Münis’in başlayıp Âgehrnin tamamladığı bu eserin Leningrad’da bulunan ve biri müellif nüshası olan iki yazması, karşı­laştırmalı olarak, Munis ve Âgehrnin bi­yografileri, nüshaların özellikleri, kay­nakları ve telif safhalarını ihtiva eden bir girişle birlikte, Yuri Bregel tarafın­dan neşredilmiştir. Shir Muhammad Mi­ra b Münis-Muhammed Rızâ Mîrâb Âgahî, Firdaıus al-Iqbal History of Khorezm, Leiden 1988). Tamamı Leningrad Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi’nde bulunan bu eserlerden Riyâzü’d-devle ve Zübdetü’l-tevârih’in ayrıca İstanbul Üniversite­si Kütüphanesi’nde birer nüs­hası bulunmaktadır. Genellikle Türkçe yazdığı gazel, kaside, mesnevi tarzında­ki manzumelerini bir divanda toplayan Agehî. bunun yanı sıra Ravzatü’ş-şafâ, Târih-i Cihângüşâyı Nâdiri, Gülistan, Dürre-i Nâdiri, Yûsufu Züleyhâ, Zübdetü’l-hikâyât ve Kabusnâme gibi bir­çok Farsça eseri de Çağatay Türkçesi’ne kazandırmıştır.

Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi