Molla Nasreddin (Dergi)

Molla Nasreddin, Azerbaycan’da 1906-1931 yılları arasında Türkçe yayınlanan ilk mizah dergisi.

Celil Memmedguluzade ve yardımcısı Ömer Faig Nemanzade’nin öncülüğünde yayım hayatına başlayan Azerbaycan edebiyatı’nın ilk mizah dergisi Molla Nasreddin, Azerbaycan’da yayımlanan ilk mizah dergisidir. ilk sayısı 7 Nisan 1906’da  yayınlanan dergi, Tiflis’te Gayret Matbaasında basılmıştır.

Molla Nasreddin, 19. yüzyılın ilk yıllarındaki karışık siyasi ortam ve değişik sebeplerle bazı dönemler yayınına ara vermek zorunda kalsa da yaklaşık yirmi beş yılda yedi yüz yetmiş altı sayısı yayında kalarak uzun bir süre basın ve edebiyat alanında etkin olmuştur. “Molla Nasreddin çeşitli aralıklarla yirmi beş yıl neşredilmiştir. O ilk önce Tiflis’te (1906–1918), kısa bir süre Tebriz’de sonra ise Bakü’de faaliyet göstermiştir. Uzmanlara göre Tiflis’te üç yüz yetmiş, Tebriz’de sekiz, Bakü’de üç yüz doksan sekiz sayısı çıkmıştır.” *(Hüseyinov 1986: 14).

Derginin Türkçe yayımlanabilmesi Celil Memmedguluzade ve Ömer Faig’in Çarlık Rusya’sı nezdinde yaptıkları
girişimler geri çevrilmişse de, Çarlık Rusya’sından izin alınması ancak idarenin belirlediği bir program dâhilinde çıkarılması şartıyla gerçeklemiş ve Azerbaycan Türkçesi ile yayımlanan birkaç gazete ve dergiden biri olmuştur.

Molla Nasreddin dergisinin Celil Memmedguluzade ile birlikte kuran Ömer Faig Nemanzade, dergide Ümidvar, Dermend, veHayrani müstearlarıyla yazmıştır. Celil Memmedguluzade ile birlikte Tiflis’teki
Gayret Matbaasının alınmasından başlayarak derginin bütün yükünü çeken kişidir.

Muhteva ve Gaye
İlk sayısı bin adet olarak basılan ve çıktığı gün halktan büyük ilgi gören dergi tüm yayın süresi boyunca
bilhassa Tiflis’te çıkan sayılarında merkezi idareyle, din istismarı yapan mollalarla, kötü ahlaklılarla savaşında
hiciv ve kara mizah ön plandadır. Dergi aynı zamanda adı gibi mizah unsurlarını da Türk halk edebiyatı biçimlerinden alarak, atasözleri, bilmeceler, latifeler, maniler mizah ve eleştiri unsurları olarak kullanmıştır.

edebiyat-2/molla-nasreddin Derginin ilk sayısında yer alan ve Molla Nasreddin müstearıyla Celil Memmedguluzade’nin “Sizi Deyib Gelmişem”, başlıklı yazısı derginin rotasını, varoluş gayesini açıklar. Bu yazıda derginin Azerbaycan Türklerini bilinçlendirmek gayesi olduğu ve Türkçe çıkacak bir mizah dergisi olacağı belirtilir. “Ey benim Müslüman kardeşlerim! Kimin üstüne güldüğünüzü bilmek istiyorsanız, o zaman aynayı karşınıza koyun ve kendinize dikkatle bakın.” (Molla Nasreddin 1906/1: 2). Derginin ilk sayısında derginin dünya görüşünün ve gayesinin bir göstergesi olarak ön kapakta yer alan karikatürde uyuyan Müslümanları uyandırmaya çalışan Molla Nasreddin tasvir edilmiştir.

Azerbaycan Türklerini çağdaş bir düzeye ulaştırmayı amaçlayan dergi, bu nedenle hem edebî hem de sosyal açıdan çok önemli bir konuma sahiptir.

Güney Azerbaycan’ın bağımsızlığını çeşitli yazılarında savunan Celil Memmedguluzade başyazarlığında etkileri Azerbaycan dışında İran’a (Güney Azerbaycan) kadar uzanan dergide sık olarak işlenen ana dil, özgürlük, din, İslam coğrafyası, kadın, eğitim ve köylü-işçi hakları konulardan bazılarıdır.

Yazarlar ve Şairler
Devrin önemli yazar, şair ve ressamlarını bünyesinde toplayan Molla Nasreddin, Azerbaycan edebiyatında ve matbuatında yeni bir akımın başlangıcı olmuştur.

Molla Nasreddin’in Celil Memmedguluzade’den sonraki en önemli ismi, dergiye dördüncü sayıdan itibaren şiirleriyle katılan Mirza Ali Ekber Sabir’dir. Azeri edebiyatında yeni satirik akımın kurucusu olan şair Mirze Ali Ekber Sabir, Hophop, Ağlar-güleyen, Ebunesr-Şeybani ve Cingöz müstearları kullanmış ve asıl ününü Molla Nasreddin dergisinde yakalamıştır.

Ümidvar, Dermend, ve Hayrani müstearlarıyla yazan Ömer Faig Nemanzade dışında Eli Nezmi (1878-1946),Abdurrahim Bey Hagverdiyev (1870–1933) Memmed Said Ordubadi (1872–1950) Eligulu Gemkusar (1880–1919) gibi bölgenin önemli yazar ve şairleride dergiye katkıda bulunmuşlardır.

* HÜSEYİNOV, Firidun (1986), Molla Nasreddin ve Molla Nasreddinciler, Bakü: Yazıcı
Yayınları.