Makasıdü’l-Elhan Yazarı, Konusu, Özellikleri, Hakkında Bilgi
Makasıdü’l-elhân. Abdülkâdir-i Merâgi’nin (ö. 838/1435) mûsiki nazariyatına dair eseri.
Türk mûsiki nazariyatçısı Abdülkâdir-i Merâgi’nin Farsça kaleme aldığı mûsikiyle ilgili altı eserinden biridir. Merâgi’nin gittikçe olgunlaşarak birbirini tamamlayan bu eserleri arasında Câmi ül-Elhân ve Makâsıdü’l-elhân en meşhurları olup Makasıdü’l-elhân diğerlerinin özeti niteliğindedir. Müellif eserini 1418 yılında Timurlu Devleti’nin başşehri Herat’ta yazmış, aynı yıl Sultan Şâhruh Mirza ve oğlu Gıyâseddin Baysungur Mirza’ya, 1423’te (veya 1421) Osmanlı Hükümdarı II. Murad’a ithaf etmiştir. Kitabın Seyyid Şerif el-Cürcânî’nin oğlunun eğitimi için yazıldığı söylenmektedir.
Eser bir mukaddime ile on iki bölüm (bab) ve bir hatimeden meydana gelmektedir. Hz. Muhammed’in güzel ses üzerine söylediği rivayet edilen hadislerinin yer aldığı mukaddime bölümünü mûsiki, savt ve nağmenin tarifleriyle cem’, savt ve iki ses arasındaki tizlik ve pestlik farkının (buud) nitelikleri; mûsiki ilminin ilk ortaya çıkışı, tizlik ve pestliğin sebeplerinin incelendiği birinci bölüm takip eder. İkinci bölümde, telli müzik aletlerinin kol kısmında seslerin çıkarılması için parmakla basılan belli noktaların (destan) taksimi; buudların oranları, birbiriyle birleştirilmesi ve birbirinden ayrılması, sayıları, tasnifi; sesler arasındaki uyumsuzluğun sebepleri, üçüncü bölümde dörtlü ve beşli buudların çeşitleri ve bunların birbiriyle birleştirilmesi yoluyla devirlerin elde edilme konuları işlenir. Dördüncü bölümde meşhur devirlerlon iki makam) ve bu devirlerin tabakalarının işaretleriyle telli çalgılarda akort biçimleri açıklanır. Altı âvâze ve onların telli sazlarda elde edilmesi, bu konuda Kutbüddîn-i Şîrâzî’nin Safiyyüddin el-Urmevî’ye itirazları ve bu görüşlere Abdülkâdir-i Merâgi’nin cevaplan, yirmi dört şube ve bu şubelerin telli saz perdelerinden elde edilme usulleri, buudların birbirine benzerliği; makam, âvâze ve şubelerin birbiriyle ilgilerinin izah edildiği beş, altı ve yedinci bölümlerden sonra sekiz ve dokuzuncu bölümlerde tarîka yapma yolları ve teller üzerinde tercîler, iki oktav içerisinde dörtlü tabakalar, îkâ’ devirleri, altı parmağın eski kullanış yolları ve tasnife başlangıç kaideleri ele alınır. Nağmelerin etkisi, amel formunun başlangıcı ve tasnif yapma yollarının ele alındığı onuncu bolümü, tellerde tercîât naKreleri sayılarını tesbit etme yollan ve alışılmamış akortlar gibi konuların anlatıldığı on birinci bölüm takip eder. On ikinci bölümde hanendelik eğitimi, birleşik ve ayrı terkipler, şedler ve mûsikide cem konulan üzerinde durulur. Hatimede ise mûsiki aletlerinin isimlen ve sınıflandırılması, mûsiki öğrenmeye yeni başlayanların uyması gereken meclis âdabı konuları anlatıldıktan sonra eser bestekârlık üzerine kaleme alınmış şiirlerle sona erer.
Makasıdü’l-elhârı’m onu Türkiye dışındaki kütüphanelerde ikisi de Türkiye kütüphanelerinde olmak üzere on iki nüshası tesbit edilmiştir. Eser, Meşhed’deki Kütüphâne-i Rızâvfde bulunan nüshalardan biri esas alınarak geniş açıklamalarla birlikte Taki Bîniş tarafından iki defa yayımlanmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi