Laedriye Akımı -Bilinmezcilik, Agnostisizm- Nedir, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Lâedriyye. İnsan aklının Tanrı ve evren hakkındaki mutlak gerçeği bilemeyeceğini ileri süren felsefî akım, agnostisizm.

Arapça’da “bilmiyorum” anlamına ge­len lâedri fiilinden türetilmiştir. Terim olarak ilk ortaya çıkışı klasik İslâm dü­şünce geleneği içinde, özellikle kelâmcıların sofistler hakkındaki değerlendirme ve eleştirileri çerçevesinde gerçekleşmiş daha sonra modern müslüman müellifler tarafından XIX. yüzyıl Batı felsefesinde benimsenen agnostisizme karşılık olarak kullanıl­mıştır. Yine modern kullanımda irfâniyye şeklinde ifade edilen gnostisizmin karşıtı olarak lâirfâniyyenin daha uygun olacağı ileri sürülmüştür.Türkçe’de bilinmezcilik şeklinde karşılanan agnostisizm, XIX. yüzyılın ikinci yarısı boyunca bir Tanrı’nin var olup olmadığının bilinemeyeceği iddi­ası etrafındaki görüşleri ifade etmek üze­re yaygınlık kazanmıştır.

Sokrat öncesi filozofların tabiat araştır­maları sonrasında ortaya çıkan sofistler, kanıtlanmış bilgiye ulaşmak yerine bir id­dia konusunda muhatabı ikna sanatı ola­rak retoriği felsefî eğitimin esası kabul etmiş, bu yöndeki etkinlikleri bilginin im­kânı ve değeri konusunda agnostik, sep­tik ve relativist eğilimleri beslemiştir. So­fistlerden Protagoras, agnostisizmin te­mel yaklaşımını belirgin biçimde ortaya koyan bir filozoftur. Protagoras insanın her şeyin ölçütü olduğunu ileri sürmüş, bu görüş, algı yahut inançlardan bağım­sız sabit bir gerçeklik olmadığı biçimin­deki bir ana fikre dayandığı için gerçeğin bilgisinin de mümkün olmadığı şeklinde bir sonuç doğurmuştur. Protagoras’a göre ölçüt özne olunca insanın bilgi ve İnanç­larını belirleyen sabit bir gerçeklik ilkesi söz konusu olmayıp aksine insanın algı, duygu ve zanları dış dünyanın gerçekliği­ni belirlemektedir. Dolayısıyla gerçek her­kese göre başkadır ve her bir görüş diğe­rinden daha doğru yahut daha yanlış de­ğildir. Protagoras, tanrıların varlığı ve mahiyeti konusunda bilgi edinmenin insanın gücünü aştığı görüşündedir. Sofistler arasında Protagoras gibi sübjektivist ve agnostik veya Gorgias gibi septik filozofların yanın­da Diagoras, Prodicus ve Critias gibi ate­istler ve Antisthenes gibi monoteistler de vardır. Ancak septik, agnostik ve sübjektivist-relativist olanlarının İslâm’ın klasik çağında ortaya konan Sûfestâiyye tasniflerine karşılık geldiği söylenebilir.
Agnostik ve septik tutumların İslâm düşüncesinin erken dönemlerinden itiba­ren tartışma konusu yapıldığı görülmek­tedir. Bunda eski Fars kültür coğrafyasın­dan İslâm entelektüel çevrelerine, özel­likle de Cündişâpûr okulundan Abbasî sa­raylarına intikal eden “sûfestâî” telakki­lerin gündem oluşturmasından başlaya­rak çeşitli âmiller rol oynamış görünmek­tedir. Arapça’ya çevrilen felsefî metin­lerde Sûfestâiyye ile ilgili olarak yer alan aktarımlar, yine Şiî eğilimli kelâmcilann masum imamın ilmî otoritesini temellen-dirmek maksadıyla nazarî bilginin değeri hakkında şüphe uyandırma gayretleri bu çerçevede zikredilmektedir. Nihayet din hakkında yapılan farklı yorumların, bir fikrî dinamizmi ifade ettiği kadar neyin doğru olduğu konusunda tereddüt uyan­dırıcı bir olumsuz etkiye yol açtığı da an­laşılmaktadır. Eş’arîve Mâtürîdî gibi bü­yük kelâmcıların sofistlerle ilgili değer­lendirme ve eleştirileri. Sûfestâiyye teri­mi etrafında daha önceden oluşmuş gün­demin derinleşerek devam ettiğini gös­termektedir. Ebû Hafs el-Haddâd ve İbnü’r-Râvendî gibi Şiî eğilimli müelliflerin agnostik tarzdaki yaklaşımları nazarî bil­ginin epistemolojik temellerini tehdit eder görünse de bunlar, Mu’tezile’nin teşek­külünden itibaren kelâm ilmine duyulan yaygın güveni sarsmaya yetmemiş, bu arada mantık çalışmalarının hızla geliş­mesi sofistik yöntem in geçersizliği hak­kında derin bir bilinç oluşturmuştur. Özellikle Bâtınî çevrelerin beslediği epistemolojik bunalımın Gazzâlî gibi etkili bil­ginlerin gayretiyle aşılması sonucu ag­nostik ve septik tutumlar İslâm düşünce geleneğinde yaygınlık kazanamamıştır.

Sofistleri gruplar halinde tasnif ederek agnostik eğilimleri orada zikretmek İs­lâm kelâmcılarının bir uygulamasıdır. İbn Hazm’in grup adı vermeden üçlü bir tas­nife gittiği bilinmektedir. Nasîrüddîn-i Tûsî, muhtemelen kelâmcıları kastederek bir topluluğun felsefî bir ekol saydığı sofistleri lâedriyye (agnostik­ler), inâdiyye (septikler) ve indiyye (relati­vist/ sübjektivistler) şeklinde üç gruba ayır­dığını belirtmekte, lâedriyyeyi “şüphe edenler ve şüphe edip etmediklerinden de şüphe edenler” şeklinde tanıtmakta­dır. Buradaki şüphe, bilginin imkânsızlığı hakkındaki kesin bir septisizmden çok bilinmezci bir tutumu ifade etmektedir. Terimin ben­zeri bir tasnif içinde bu kadar açık biçim­de kullanılmasına İbn Teymiyye’nin eser­lerinde de rastlanmaktadır. İbn Teymiyye, filozofların Tann’nın sıfatları konusun­daki tutumlarını lâedriyye ile karşılaştır­makta, lâedriyyenin yanı sıra “mütecâhile” (bilgisizlik taslayanlar) kelimesini de kullanmakta ve agnostiklerin temel tezi­ni onların ağzından. “Biz hakikatin ve bil­ginin var olup olmadığını bilmiyoruz” şek­linde aktarmaktadır.
Felsefe geleneğinde sofistlik daha zi­yade bir teknik (sinâa, mihne) olarak kav­ranmış ve bu tekniğin genel adı olan saf­sata bir mantık disiplini olarak ele alın­mıştır. Fârâbî’ye göre sofistler, bazı kim­selerin zannettiği şekilde Sûfestây adlı birinin öncülüğünde kurulmuş bir felsefî ekol olmadığı gibi bilginin imkânını red­dedenlerin toplu adı da değildir; safsata tekniğini uygulama gücünde olan herkes bu adı almaktadır. Filozofa göre temel işlevi hakikat konusunda yanıltmak (galat), saptırmak (telbîs) ve şaşkınlığa düşürmek (tahyîr) olan safsatayı mantığın bir disiplini olarak öğrenmek ve böylece yanıltıcı hikmetten (el-hikmetü’l-mümevvihe) korunmak gerekir. Fârâbî gibi İbn Sînâ’da da lâedriyye terimine rastlanma­maktadır. Ancak filozof, sofistlerin üçün­cü şıkkın imkânsızlığını reddedişleriyle il­gili olarak çözümlemelerde bulunurken bazı sofistler için agnostik çağrışımı yapacak şekilde “mütehayyir” (şaşkın, aklı ka­rışık) kelimesini kullanmaktadır. Buna gö­re iki şeyin aynı anda doğru olamayacağını bilen bir filozof bu konuda inatlaşan sofisti bir şekilde susturmalı, fakat ger­çeği görmesi muhtemel olan ve aslında yol gösterilme ihtiyacı içinde olan müte-hayyiri de aydınlatmalıdır. Fahreddiner-Râzî ise metafizik bilginin imkânı açısından ag­nostik tutum geliştirenlerin kanıtlarını aktarmakta, cisimler hakkındaki bir me­selede bile şaşkınlık ve dehşete kapılan insan aklının cismanî olmayan varlıkları, özellikle Tanrfy bilme konusunda ne du­rumda olabileceği iddiasına dikkat çek­mektedi.

Lâedriyye hakkındaki açıklama ve eleş­tiriler, Adudüddin el-îcî ve onun ünlü şâ-rihi Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin eserlerinde artık oturmuş şekilleriyle yer almaktadır. Cürcânfnin açıklamalarına göre Sûfestâiyye hem aklın a priori bilgilerini {bedîhiyyât) hem de duyu algılarını inkâr eden bir akımdır. Bu akım lâedriyye, inâdiyye ve in-diyye olarak anılan üç gruptan oluşmak­tadır. Lâedriyye duraksama (tevakkuf) tu­tumunu benimseyen gruptur. Lâedriyyeye göre duyu ve akılla elde edilen algıla­rın gerçeklik hakkında bilgi sağladığı yo­lundaki fikirler duyumcu ve akılcı akımlarca karşılıklı olarak geçersiz kılındığına göre bir yargıya varmak için akıl ve duyu­lar dışında başka bir yargı gücüne baş­vurmak gerekmektedir. Fakat bunun için nazarî araştırmadan başka bir yol yoktur. Nazari bilgi de zorunlu bilgiler gibi aklî kavrayışın bir parçasından ibarettir. Eğer nazarî yolla ulaşılan yargı doğru kabul edilecekse bu bir döngüye (devr) yol aça­caktır. Dolayısıyla bu mesele karşısında susup agnostik kalmak icap eder. Cürcânî’nin lâedriyyeye verdiği cevap şudur: Eğer kendileri bu görüş ve tutumları ko­nusunda kesin bilgiye sahiplerse bu onla­rın lâedrî olmadıkları anlamına gelir. Eğer kesin bilgiye sahip olmadıklarını söylüyorlarsa iddialarının doğruluğu teziyle çelişi­yorlar demektir. Her iki durumda da lâedrîliğin temelsiz olduğu ortaya çıkmakta­dır. İnâdiyye denilen grup ise varlığın ger­çekliğini inkâr konusunda lâedriyye gibi duraksamayan, gerçekliği kesin şekilde inkâr edenlerdir. Onları lâedriyyeden ayı­ran husus, ikincilerin eşit güçteki deliller karşısında besledikleri şüphenin kesinlik taşıdığı iddiasıdır. İndiyye ise eşyanın ger­çekliğinin inançlar (itikad) tarafından be­lirlendiğini ileri sürer. Bu telakkiye göre her grubun görüşü kendince doğru olup karşıtlarına göre yanlıştır. Bunda bir saç­malık yoktur; çünkü hiçbir şey kendi ba­şına doğru olamaz; daima bir izafîlik söz konusudur. Cürcânî de öteki kelâmcılar gibi sofistlerin bir ekol olduğunu düşün­mektedir.

Modern Batı’da agnostik terimini ilk defa 1869’da kendi zihnî tutumunu nite­lemek için kullanan Huxley ateist, teist, panteist, materyalist, İdealist, hıristiyan veya serbest düşünenler gibi akımların varlık problemini kendilerince çözdükle­rini, ancak problemin kendisi için çözüle­mez olduğundan emin bulunduğunu ifa­de etmiştir. Huxley, teorik akla dayalı bil­ginin imkânını sorguladıkları için septik filozof David Hume ve kritisizmin büyük filozofu İmmanuel Kant ile kendini aynı safta görmüştür. Sir VViliiam Hamilton, Kant’ı kendince yorumlayarak Tanrı hak­kındaki bilginin insan aklının sınırları için­de gerçekleşemeyeceğini, Tann’nın mut­lak ve sonsuz varlık olarak bütün izafet­lerin ötesinde ve bilinemez olduğunu sa­vunmuştur. Henry Longueville Mansel de Hamilton’u izleyerek onun fikirlerini Hı­ristiyanlık savunması lehine geliştirmiş, Tanrı’nın mahiyeti hakkında spekülas­yonlara girişmenin boşuna bir çaba oldu­ğunu, bağlanma duygusunun ve manevî basiretin tatmin etmek istediği ihtiyacı ancak inancın yerine getirebileceğini dü­şünmüştür. Herbert Spencer ise bilimin bilinemezliğin (nescience) sınırında durma­sı, dinin de bilinemeyen karşısında huşu ile tatmin olması gerektiğini ileri sürmüş­tür. Filozof, Hamilton ve Mansel’den ya­rarlanarak bilginin izafîliği üzerinde de durmuş, her şeyi belirli izafetler içinde kavrayan zihnin nesnelerin bizatihi ken­disini kavramasının mümkün olmadığını, dolayısıyla tabiatı itibariyle kavranamaz olan gerçekliği kabul etmede dinle bili­min uzlaştığını söylemiştir. Leslie Stephan teologlara karşı agnostisizmi savunmuş; Robert Flint de Hamilton ve diğerlerinin benimsediği dinî nitelikli agnostisizmin ne olumlu ne de olumsuz bir yargıya var­maktan kaçınan yaklaşımlarını eleştire­rek onların tutumunun bilinmeyen bir Tanrı karşısında inanıyor gibi yapıp hiçli­ğe tapmaktan öte anlam taşımayacağını ileri sürmüştür. James Ward da benzer eleştiriler ortaya koymuştur.

XIX. yüzyılın İkinci yarısında hararetli tartışmalara yol açan agnostisizmin XX. yüzyılda aynı bütünlük, süreklilik ve can­lılığa sahip bir gündem oluşturduğu söy­lenemez. Güncel anlamıyla tipik bir ag­nostik olmak, Tanrı’nın yokluğunu kanıt­lamak için özel bir çaba İçine girmeyen, ancak hayatını da Tanrı’nın varlığı kabulüne göre düzenlemeyen bir kişi olmak demektir.

TDV İslâm Ansiklopedisi