Sosyoloji
Klasik Mantık: Kavram ve Terim
Kavram ve Terim
Kavram, bir şeyin zihindeki tasarımıdır. Kavram dil ile ifade
edilirse terim adını alır. Mantıkta terim, anlam
ifade eden en küçük birimdir. Her terim bir kavrama işaret eder.
edilirse terim adını alır. Mantıkta terim, anlam
ifade eden en küçük birimdir. Her terim bir kavrama işaret eder.
Kavram
Çeşitleri
Çeşitleri
Tümel,
tekil ve tikel kavramlar
tekil ve tikel kavramlar
Söz konusu kavram, bir sınıfın tümünü
işaret ediyorsa tümel kavramdır; ağaç, insan,
hayvan vs. Kavram, tek bir şeyi işaret ediyorsa (Edirne, Ali vs.) tekil olur. Kavram, bir önermede özne olarak
kullanılırsa tikel olur.
işaret ediyorsa tümel kavramdır; ağaç, insan,
hayvan vs. Kavram, tek bir şeyi işaret ediyorsa (Edirne, Ali vs.) tekil olur. Kavram, bir önermede özne olarak
kullanılırsa tikel olur.
Soyut
ve somut kavramlar
ve somut kavramlar
Zihindeki tasavvurun gözle görülüp elle
tutulan bir karşılığı varsa o kavram somuttur
(ağaç, insan, hayvan vs.). Kavram bir oluş tarzını ifade ediyorsa (ölüm,
güzellik vs.) soyuttur.
tutulan bir karşılığı varsa o kavram somuttur
(ağaç, insan, hayvan vs.). Kavram bir oluş tarzını ifade ediyorsa (ölüm,
güzellik vs.) soyuttur.
Kolektif
ve distribütif kavramlar
ve distribütif kavramlar
Ordu, sendika gibi bireyler gurubunu işaret
eden kavramlar kolektif kavramlardır. Benzer
şekilde bireyler gurubunu ifade eden bir kavramla bireyi işaret ettiğimizde bu
kavram distribütif olur. Yani o birey, kendisini
imleyen kavramın distribütörü olur. İşçi kavramı ucu açık, çok geniş bir insan
gurubunu işaret eder. İşçi sözcüğüyle bir bireyi işaret ettiğimizde işçi
kavramı bir birey üzerinde gerçekleştiği için kavramın niteliği distribütiftir.
eden kavramlar kolektif kavramlardır. Benzer
şekilde bireyler gurubunu ifade eden bir kavramla bireyi işaret ettiğimizde bu
kavram distribütif olur. Yani o birey, kendisini
imleyen kavramın distribütörü olur. İşçi kavramı ucu açık, çok geniş bir insan
gurubunu işaret eder. İşçi sözcüğüyle bir bireyi işaret ettiğimizde işçi
kavramı bir birey üzerinde gerçekleştiği için kavramın niteliği distribütiftir.
Olumlu
ve olumsuz kavramlar
ve olumsuz kavramlar
Olumlu-olumsuz kavram ayrımını ilk olarak
ortaya atan kişi De Morgan’dır. Mevcut
tanımı olumlu kabul edilen her kavramın yokluğunun olumsuzlanması ilkesiyle
açıklanır. İnsan kavramı olumlu kabul edilirse, insan olmayan olumsuz olur.
ortaya atan kişi De Morgan’dır. Mevcut
tanımı olumlu kabul edilen her kavramın yokluğunun olumsuzlanması ilkesiyle
açıklanır. İnsan kavramı olumlu kabul edilirse, insan olmayan olumsuz olur.
Özlük
ve ilintilik kavramlar
ve ilintilik kavramlar
Bir kavram başka bir kavrama yüklendiğinde
(“insan ölümlüdür” gibi) yüklenen kavram yüklenilenin özünde var ise o kavram özlüktür. Benzer şekilde yüklenilen kavram yüklenenin
özünde yoksa (“akıllı hayvan” gibi) o kavram ilintiliktir.
(“insan ölümlüdür” gibi) yüklenen kavram yüklenilenin özünde var ise o kavram özlüktür. Benzer şekilde yüklenilen kavram yüklenenin
özünde yoksa (“akıllı hayvan” gibi) o kavram ilintiliktir.
Kavramların
Göstergeleri
Göstergeleri
Nelik,
gerçeklik ve kimlik
gerçeklik ve kimlik
Tümel bir kavramın yalnız zihindeki
bireyleri dikkate alınırsa buna, nelik denir.
Nelik, bir kavramın ne olduğunu gösterir. Her kavramın neliği var ama her
kavramın gerçekliği yoktur (mitolojinin neliğine cevap verebilir ama onu
gösteremeyiz).
bireyleri dikkate alınırsa buna, nelik denir.
Nelik, bir kavramın ne olduğunu gösterir. Her kavramın neliği var ama her
kavramın gerçekliği yoktur (mitolojinin neliğine cevap verebilir ama onu
gösteremeyiz).
Gerçekliği olan bir kavramın zihin dışında
gösterdiği gerçekliklerden birisi belirtilirse bu da o kavramın kimliği olur.
Kimlik, bir kavramın kime işaret ettiğini gösterir.
gösterdiği gerçekliklerden birisi belirtilirse bu da o kavramın kimliği olur.
Kimlik, bir kavramın kime işaret ettiğini gösterir.
İçlem
ve kaplam
ve kaplam
Kaplam bir kavramın işaret ettiği
bireylerin tümelidir. Kedi genel kategori kabul edilirse, siyam, tekir gibi
kedi türleri için kedi kavramı kaplam olur. Kavram,
içine aldığı bireylerin özelliklerine işaret ederse o nitelikler/özellikler de
o kavramın içlemidir. Akıl, duygu gibi hasletler
insan kavramının içlemidirler.
bireylerin tümelidir. Kedi genel kategori kabul edilirse, siyam, tekir gibi
kedi türleri için kedi kavramı kaplam olur. Kavram,
içine aldığı bireylerin özelliklerine işaret ederse o nitelikler/özellikler de
o kavramın içlemidir. Akıl, duygu gibi hasletler
insan kavramının içlemidirler.
İçlem ve kaplam ters orantılıdır. Küme
genişledikçe ortak özellikler, nitelikler azalır. Kaplamın özellikleri o
kategori altındaki bütün bireylerde ortak olan özelliklerle sınırlıdır.
genişledikçe ortak özellikler, nitelikler azalır. Kaplamın özellikleri o
kategori altındaki bütün bireylerde ortak olan özelliklerle sınırlıdır.
Kavramlar
Arası İlişkileri
Arası İlişkileri
Eşitlik, ayrıklık, tam girişimlik, eksik
girişimliktir.
girişimliktir.
Eşitlik
Önermenin bir kavramı diğer bir önermenin
bireylerini içine alırsa, iki önerme arasında eşitlik oluşur: her kuş öter =
her öten kuştur gibi.
bireylerini içine alırsa, iki önerme arasında eşitlik oluşur: her kuş öter =
her öten kuştur gibi.
Ayrıklık
Kavramlardan birinin diğerinin hiçbir
bireyini içine almazsa aralarında ayrılık vardır deriz: kedi kuş değildir, kuş
kedi değildir gibi.
bireyini içine almazsa aralarında ayrılık vardır deriz: kedi kuş değildir, kuş
kedi değildir gibi.
Tam
Girişimlik
Girişimlik
Kavramlardan yalnız biri diğerinin tüm
bireylerini içine alıyorsa tam girişimlikten söz ederiz (kaplam içlem
ilişkisinde bunun örnekleri çoktur): bazı hayvanlar kuştur, bütün kuşlar
hayvandır gibi.
bireylerini içine alıyorsa tam girişimlikten söz ederiz (kaplam içlem
ilişkisinde bunun örnekleri çoktur): bazı hayvanlar kuştur, bütün kuşlar
hayvandır gibi.
Eksik
Girişimlik
Girişimlik
İki kavramdan her biri diğerinin bazı
bireylerini içine alırsa aralarında eksik girişimlik vardır: bazı kuşlar öter,
bazı ötenler kuştur gibi.
bireylerini içine alırsa aralarında eksik girişimlik vardır: bazı kuşlar öter,
bazı ötenler kuştur gibi.
Beş
Tümel
Tümel
Porphyrios, İsoloji adlı eserinde kavramların sınışamasını Beş
Tümel adı altında
Tümel adı altında
İncelemiştir. Beş tümel, Aristoteles’in
cevher (töz) hakkındaki görüşlerinin sistematikleştirilmiş halidir.
cevher (töz) hakkındaki görüşlerinin sistematikleştirilmiş halidir.
Beş Tümel genellikle Porphyrios Ağacı
dediğimiz bir şema ile açıklanır.
dediğimiz bir şema ile açıklanır.
—
Klasik Mantık
Yazar: Prof. Dr. Semiha Akıncı & Prof. Dr. Hasan Ali Ünder
Anadolu Üniversitesi, Yayın Numarası: 2814
Ocak 2013, Eskişehir