Türk Edebiyatı

Kitab ül Muhit Kimin Eseri, Konuları, Hakkında Bilgi

Kitâbü’l-Muhît. Seydi Alî Reis’in (ö. 970/1562) deniz coğrafyasına ve astronomiye dair Türkçe eseri.

Tam adı Kitâbü’l-Muhîtfîilmi’l-eflâk ve’l-ebhui olan eserini Şeydi Ali Reis, Hindistan’da Gucerât’ın başşehri Ahme-dâbâd’da iken 1554 yılında kaleme almış ve ülkeye dönüşünde Edirne’de bulunan Kanunî Sultan Süleyman’a sunmuştur. Kitap, Hint Okyanusu’nda sefere çıkan denizcilerin kılavuz almadan yollarına devam etmelerini sağlayacak bilgiler içer­mektedir. Kâtib Çelebi’nin “derya ilminde ve felekiyatta mahir bir kişi” diye nitele­diği Şeydi Ali Reis bu kitabı yazarken İbn Mâcid (ö. X/XVI. yüzyılın başları) ve Süleyman el-Mehrî(ö. 917/1511 den sonra) gibi denizcilerin eser­leriyle tanıştığı bazı Hintli kılavuz kaptan­lardan faydalanmış ve bunlara kendi göz­lemlerini eklemiştir.

Müellifin kaleminden çıkan orijinal nüs­hası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan Kitâbü’l-Muhît on bab ve elli fasla ayrıl­mıştır. Birinci bab yön tayini, gök dairele­ri, yıldızların uzaklıklarının ve yükseklik­lerinin hesaplanması; ikinci bab takvim, güneş ve ay yıllan; üçüncü ve dördüncü bablar pusula; beşinci bab denizcilikte önem taşıyan yıldızlar, altıncı bab Hint Okyanusu’ndaki başlıca limanlar ve ada­lar; yedinci bab astronomi bilgileri ve ba­zı limanlar arasındaki uzaklıklar; sekizinci bab rüzgârlar, özellikle muson rüzgârla­rının çeşitli takvimlere göre başladığı ta­rihler; dokuzuncu bab izlenecek deniz yolları; onuncu bab tufanlar, büyük fırtı­nalar ve bunlara karşı alınması gereken önlemler konularını işlemektedir. Şeydi Ali Reis kitabına ek olarak bazı haritalar da çizmiş, böylece çalışmasını ayrıca Hint Okyanusu için önemli ve güvenli bir portolan haline getirmiştir. Dördüncü baba yaptığı ekte ise Amerika kıtasının keşfedildiğini belirtmekte ve Portekizli gemi­cilerin buldukları bu kıtanın 90° batı boy­lamı ile 10° güney enlemine kadar uzan­dığını, en güneyindeki “karanlık diyar”a Macellan (Magalaniye) Boğazı’ndan geçile­rek varıldığını söylemektedir. Böylece Ki­tâbü’l-Muhît, Pîrî Reis’in Kitâb-ı Bahriye’sine göre Amerika’nın keşfi hakkında daha yeni bilgiler veren bir Osmanlı kay­nağı olmuştur.

Kitâbü’l-Muhît Türk bilginlerinden çok Avrupa bilim dünyasının dikkatini çekmiş ve önemli bölümleri çeşitli Batı dillerine çevrilerek yayımlanmıştır. Avus­turyalı Osmanlı tarihçisi Hammer eserin deniz astronomisine ve fizikî coğrafyaya ait kısımlarını İngilizce’ye Luigi Bonelli coğrafyaya ait dördüncü ve altıncı bölümleriyle yedinci bölümünün bir kıs­mını İtalyanca’ya Maximilian Bittner Hint Okyanusu’ndaki limanlar, adalar, Hindistan’ın rüzgâr altı ve rüzgâr üstü sa­hillerine ait kısımlarıyla Yeni Dünya’ya ait zeyli Şeydi Ali’nin tarifi üzere çizilen otuz harita ile birlikte Almanca’ya çevirerek yayımlamıştır. Eserin tıpkı basımı Fuat Sezgin tarafın­dan Almanca önsözle birlikte yapılmıştır (Frankfurt 1997). Türkler’den ise yalnızca Kâtib Çelebi Cihannümâ’smda Cava, Sumatra, Seylan adalarını ve Hint Okyanu­su’ndaki öteki adaları anlatırken Kitâbü’l-Muhît’teki bilgileri aynen aktar­mıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi