Kitab ül Muhit Kimin Eseri, Konuları, Hakkında Bilgi
Kitâbü’l-Muhît. Seydi Alî Reis’in (ö. 970/1562) deniz coğrafyasına ve astronomiye dair Türkçe eseri.
Tam adı Kitâbü’l-Muhîtfîilmi’l-eflâk ve’l-ebhui olan eserini Şeydi Ali Reis, Hindistan’da Gucerât’ın başşehri Ahme-dâbâd’da iken 1554 yılında kaleme almış ve ülkeye dönüşünde Edirne’de bulunan Kanunî Sultan Süleyman’a sunmuştur. Kitap, Hint Okyanusu’nda sefere çıkan denizcilerin kılavuz almadan yollarına devam etmelerini sağlayacak bilgiler içermektedir. Kâtib Çelebi’nin “derya ilminde ve felekiyatta mahir bir kişi” diye nitelediği Şeydi Ali Reis bu kitabı yazarken İbn Mâcid (ö. X/XVI. yüzyılın başları) ve Süleyman el-Mehrî(ö. 917/1511 den sonra) gibi denizcilerin eserleriyle tanıştığı bazı Hintli kılavuz kaptanlardan faydalanmış ve bunlara kendi gözlemlerini eklemiştir.
Müellifin kaleminden çıkan orijinal nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan Kitâbü’l-Muhît on bab ve elli fasla ayrılmıştır. Birinci bab yön tayini, gök daireleri, yıldızların uzaklıklarının ve yüksekliklerinin hesaplanması; ikinci bab takvim, güneş ve ay yıllan; üçüncü ve dördüncü bablar pusula; beşinci bab denizcilikte önem taşıyan yıldızlar, altıncı bab Hint Okyanusu’ndaki başlıca limanlar ve adalar; yedinci bab astronomi bilgileri ve bazı limanlar arasındaki uzaklıklar; sekizinci bab rüzgârlar, özellikle muson rüzgârlarının çeşitli takvimlere göre başladığı tarihler; dokuzuncu bab izlenecek deniz yolları; onuncu bab tufanlar, büyük fırtınalar ve bunlara karşı alınması gereken önlemler konularını işlemektedir. Şeydi Ali Reis kitabına ek olarak bazı haritalar da çizmiş, böylece çalışmasını ayrıca Hint Okyanusu için önemli ve güvenli bir portolan haline getirmiştir. Dördüncü baba yaptığı ekte ise Amerika kıtasının keşfedildiğini belirtmekte ve Portekizli gemicilerin buldukları bu kıtanın 90° batı boylamı ile 10° güney enlemine kadar uzandığını, en güneyindeki “karanlık diyar”a Macellan (Magalaniye) Boğazı’ndan geçilerek varıldığını söylemektedir. Böylece Kitâbü’l-Muhît, Pîrî Reis’in Kitâb-ı Bahriye’sine göre Amerika’nın keşfi hakkında daha yeni bilgiler veren bir Osmanlı kaynağı olmuştur.
Kitâbü’l-Muhît Türk bilginlerinden çok Avrupa bilim dünyasının dikkatini çekmiş ve önemli bölümleri çeşitli Batı dillerine çevrilerek yayımlanmıştır. Avusturyalı Osmanlı tarihçisi Hammer eserin deniz astronomisine ve fizikî coğrafyaya ait kısımlarını İngilizce’ye Luigi Bonelli coğrafyaya ait dördüncü ve altıncı bölümleriyle yedinci bölümünün bir kısmını İtalyanca’ya Maximilian Bittner Hint Okyanusu’ndaki limanlar, adalar, Hindistan’ın rüzgâr altı ve rüzgâr üstü sahillerine ait kısımlarıyla Yeni Dünya’ya ait zeyli Şeydi Ali’nin tarifi üzere çizilen otuz harita ile birlikte Almanca’ya çevirerek yayımlamıştır. Eserin tıpkı basımı Fuat Sezgin tarafından Almanca önsözle birlikte yapılmıştır (Frankfurt 1997). Türkler’den ise yalnızca Kâtib Çelebi Cihannümâ’smda Cava, Sumatra, Seylan adalarını ve Hint Okyanusu’ndaki öteki adaları anlatırken Kitâbü’l-Muhît’teki bilgileri aynen aktarmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi