Kısas-ı Enbiya Nedir, Türü, Özellikleri, Yazarları, Örnekleri, Hakkında Bilgi

Kısas-ı enbiyâ. Peygamberlerin hayat hikâyelerini ve tebliğ faaliyetlerini anlatan eserlerin genel adı.

Arapça kıssa ve nebî kelimelerinin ço­ğul şekillerinden oluşan kısas-ı enbiyâ (kasasü’l-enbiyâ) “peygamberlerin kıssa­ları, tarihleri” demektir. Bu anlamda ah-bâr-ı enbiyâ tabiri de kullanılır.

Kur’ân-ı Kerîm’de -üçü ihtilaflı olmak üzere- yirmi sekiz peygamberin adı geç­mekte, isimleri ve kıssaları bildirilmeyen daha birçok peygamberin bulunduğu da belirtilmektedir[Nısâ 4/164; Mü’-min 40/78] İsmen zikredilen peygamber­lerin bir kısmının hayat hikâyeleri ve teb­liğ faaliyetleri daha çok ders ve ibret ve­rici yönleriyle ayrıntılı biçimde, bir kısmı­nın kıssaları ise özet olarak nakledilmek­tedir. Kur’an’daÂdem, İbrahim, Yûsuf, Mûsâ ve îsâ gibi peygamberlerin kıssala­rı oldukça tafsilâtlı olarak verilmektedir. Bunun yanında muhtelif peygamberlerin, çeşitli şahısların ve kavimlerin kıssaları, ayrıca Kur’an’ın geldiği dönemde vuku bulan bazı olaylar da Kur’an’da yer almaktadır.

Kıssaları Kur’an’da anlatılan peygam­berlerin ve diğer bazı kişilerin, ayrıca ka­vim ve olayların büyük bir kısmı Tevrat ve İncil’de de nakledilmektedir. Dolayısıyla kıssaların birçoğu İslâm’ın geldiği dönem­de yahudi ve hıristiyanlarca bilinip anla­tılmakta, özellikle yahudilerle bir arada yaşayan Araplar’ca da bilinmekteydi. Bu sebeple Kur’an vahyi devam ederken bundan son derece rahatsız olan Mekke müşrikleri Kur’an’m naklettiği ve Pey­gamberin tebliğ ettiği kıssalara “esâtîrü’l-evvelîn” [geçmiş kavimlerin masal­ları] diyorlardı.[el-Furkân 25/5; el-Kalem 68/15.]

Kur’an bir tarih kitabı olmadığı için olayları ibret ve örnek olması açısından nakletmektedir. Tarih boyunca Kur’an’ın iyi anlaşılması ve peygamberlerin örnek hayatlarının öğrenilmesi için peygamber kıssaları üzerinde önemle durulmuştur. Kur’an’da kısaca yer alan kıssalar daha sonra Kur’an dışı kaynaklarla genişletil­miş, bu noktada İsrâİliyat denilen yahudi ve hıristiyan kutsal metinleriyle yahudi dinî literütüründen istifade edilmiş, ön­celeri tefsirlerde yer alan bu açıklamalar özel bir tür olan kısas-ı enbiyâ eserlerini meydana getirmiştir. Ehl-i kitaba ait bu bilgilerin İslâmî muhitlere girmesi saha­be asrından itibaren başlamakla birlikte asıl tabiîn ve sonraki dönemlerde yaygın­lık kazanmıştır. Tabiîn âlimlerinden Vehb b. Münebbih ile Kâ’b el-Ahbâr’ın rivayet­leri tefsir ve tarih kaynaklarında yer aldığı gibi hadis kitaplarında da nakledilmek­tedir.

Kâtib Çelebi, kısas-ı enbiyâ konusun­da ilk eser veren müellifin Vehb b. Mü­nebbih (ö. 110/728) olduğunu belirtmek­tedir. Ehl-i kitaba dair pek çok rivayetin onun kanalıyla İslâmî literatüre girdiği bilinmektedir. Kâtib Çelebi ayrıca Ali b. Hamza el-Kisâî, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî. Muhammed b. Abdülmelik el-Müsebbihi’nin Arapça; Muhammed b. Ha­san ed-Dandurmî ve İbrahim b. Halef en-Nîsâbûrî’nin Farsça kısas-ı enbiyâla­rından bahsetmektedir.

Kısas-ı enbiyâ türündeki eserlerin en meşhurları Sa’lebî’nin cArâ’isü’l-mecâlis’i ile Kisâî’nin Kısasü’l-enbiya adlı kitabıdır. Daha sonra yazılan eserlerin birçoğu ya bunların tercümesi veya kısal­tılmış şeklidir. Ebû Rifâa Ammârre el-Fârisî’nin Bed’ü’l-halk ve Kasasü’l-en-biyâ’, Ali b. Hamza el-Kisâî’nin el-Müb-fede’ fî Kaşaşi’l-enbiyâ, Muhammed b. Abdullah el-Kisâî’nin Kaşaşü’l-enbiyâ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kinânî et-TarafTnin Kısas-ı Enbiyâ3, İbn Kesîr’in Kaşaşü’l-enbiyâ, M. Ahmed Câdelmevlâ ve arkadaşlarının Kaşaşü’l-Kur’ân, Ni’metullah el-Cezâiri’nin Kasasü’l-enbiyâ’, Abdülvehhâb en-Neccâr’ın Kaşaşü’l-enbiyâ3 adlı eserleri bu türün başlıca örneklerindendir. Öte yandan Kur’an’daki kıssaların sadece birini veya birkaçını konu edinen yahut peygamber­ler tarihini anlatan, adı farklı olan eser­ler de vardır.

Türkçe yazılmış birçok kısas-ı enbiyâ mevcuttur. Çoğu Sa’lebî ve Kisâfye daya­nan bu kitaplar arasında en eskisi Ragüzî’nİn eseridir. Cevdet Paşa’nın Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ’sı ayrıca zik­re değer bir kitaptır. Bu türün son za­manlarda yazılan bazı örnekleri de şun­lardır: Şakir Berki. Kur’an’da Peygam­berler Tarihi (Ankara 1958); Mustafa Âsim Koksal, Peygamberler Tarihi (Ankara 1990); Ahmet Lutfi Kazancı, Pey­gamberler Tarihi (İstanbul 1997); Ab­dullah Aydemir, İslâmî Kaynaklara Gö­re Peygamberler (Ankara 1992); M. Dikmen-B. Ateş, Peygamberler Tarihi (is­tanbul 1977).

TDV İslâm Ansiklopedisi