Türk Edebiyatı

Keşfü’z Zunun Yazarı, Konusu, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Keşfü’z-zunûn. Kâtib Çelebi’nin (Ö. 1067/1657) bibliyografik eseri.

Çok yönlü kişiliğiyle XVII. yüzyıl Osmanlı bilim ve düşünce hayatında önemli bir yer edinen Kâtib Çelebi’nin Arapça yazdığı eser kapsamlı bir bibliyografya ve ilimler ansiklopedisi mahiyetindedir. Alfabetik sıraya göre düzenlenmiş olan eserin ilk adı Kitâbü İcmâli’l-fuşûl ve’l-ebvâb iî tertibi1-Sıîûm ve esmâ’i’l-kitâb’dır. Mü­ellif yaptığı ilâve ve düzeltmelerden son­ra bu ismi Keşfü’z-zunûn can esâmi l-kütüb ve’l-fünûn olarak değiştirmiştir. Kitapta yer alan bilgiler geniş ölçüde Arapça literatürle ilgili olmakla birlikte aralarında Farsça ve Türkçe çalışmalar hakkında olanlar da vardır. Keşfü’z-zu­nûn’un telifi yirmi yılda gerçekleşmiş, Kâtib Çelebi bu zaman zarfında eserini, Halep sahaflarında başladığı (1043/1633) araştırma ve incelemelerini çeşitli şehir­lerin sahaf ve kütüphanelerinde sürdü­rerek tamamlamıştır.

Keşfü’z-zunûn, adından da anlaşıldığı gibi kitapların (kütüb) yanında ilmî disip­linleri de (fünûn) ele almış, yani ilimlerin sayımı ve taksimini de konu edinmiştir. Eserin, Kâtib Çelebi’nin ilim anlayışını yansıtması bakımından önem taşıyan beş bölümlü mukaddimesinde bilginin tanı­mı, ilimlerin İslâm dünyasında ortaya çı­kışı ve gelişmesi, alanlarıyla sınırları ve medeniyetle olan ilişkileri, kitap telif bi­çimleri ve şerh geleneğinin çeşitli tarzları gibi konular işlenmiştir. Kitabın yazımın­da tekrarlardan olabildiğince uzak durul­muş, ismi bilinen bir eserin yeri geldikçe müellifi, biliniyorsa telif tarihi, gerekti­ğinde bab ve fasılları, varsa üzerine yazı­lan şerh ve haşiyeler geçtikleri yerde ve­rilmiş yahut geçecekleri yere işaret edil­miştir. Türkçe ve Farsça eserler özellikle belirtilmiş, bizzat görülen kitapların baş­langıç cümleleri aktarılarak benzer isim­ler taşıyan çalışmaların birbirine karıştı­rılmasının önüne geçilmiştir. Eser ve müellifler hakkında incelenen kitaplar dışın­da tarih ve tabakat literatüründen de faydalanılmıştır. İlim dalları -meselâ il-mü’l-fikhın “f” harfinde ele alınması gibi-ait oldukları harf sırasında konu edilmiş­tir. Kâtib Çelebi’nin ilimler hakkında ver­diği bilgilerde HafidüVSa’d olarak ta­nınan Ahmed b. Yahya et-Teftâzânî’nin Mecmû’atü’l-ulûm’u Taşköprizâde’nin Molla Lutfî’nin el-Metâlibü’l-ilâ-hiyye iîmevzûcâti’l-culûm’u ve Sadreddinzâde eş-Şirvânî’nin eî-Fevâ3idürî-hâkâniyye’si gibi ilimler taksimine dair li­teratürden yararlandığı anlaşılmaktadır. Eserde uygula­nan yöntemin özellikle alfabetik bibliyog­rafya usulünü takip etmek, müelliflerin ölüm ve eserlerin telif tarihlerini vermek, bizzat görülen eserlerin başlangıç cüm­lelerini aktarmak, bir kitabın bab ve fasılları hakkında bilgi vermek gibi yenilikler taşıdığı görülmektedir. Keşfü’z-zunûn’-da 15.000’e yakın kitap ve risale, 10.000 kadar da müellif adı geçmekte, 300’ü aş­kın ilim dalı hakkında bilgi verilmektedir. Eser, malzemesinin birbirinden çok farklı sahalara ait olması ve başvurulan kaynak­lardaki eksiklik ve hataların aynen akta­rılması yüzünden bazı aksaklıklar içerse de bunlar hacminin büyüklüğü ve kapsa­mı karşısında önemsiz kalmaktadır. Kâ-tib Çelebi’nin kaynaklan arasında İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’it İbnü’l-Kıftî’nin İbn Haldun’un Mukad-dime’si, Sübkî’nin Tabak) ve İbn Hallikân’ın Veieyâtü’l-cfyân’ı başta gelmek­tedir.

Keşfü’z-zunûn.’a çeşitli zamanlarda birçok zeyil yazılmış, muhtevası yeni bil­giler ışığında ikmal edilmeye çalışılmıştır. Başlıca zeyil müellifleri arasında olan Ha-lepli Hüseyin el-Abbâsî en-Nebhânî, Viş-nezâde İzzetî Mehmed Efendi, Riyâzîzâ-de Abdüllatîf b. Muhammed Kâtib Çele­bi’nin çağdaşlarıdır. Hanîfzâde Tâhir Ah-med Efendi’nin de (ö. 1802) Âsâr-ı Nev adında bir zeyli vardır. Esere yazılan en son ve en meşhur zeyil ise Bağdatlı İsma­il Paşa’nın (ö. 1920) îiâhu’l-meknûn fi’z-zeyli caiâ Keşfi’z-zunûn fan esâmi’l-kütüb ve’i-zünûn’udur.

Keşfü’z-zunûriun ilk ilmî neşrini Gus-tav Leberecht Flügel, Latince tercümesiy­le birlikte yedi cilt halinde gerçekleştir­miştir. Misir ve İstanbul’da (1310) aynen basılan ese­rin diğer ilmî neşri, M. Şerefettin Yaltka-ya ve Kilisli Rifat Bilge tarafından mev­cut yazma ve basma nüshalarla zeyiller gözden geçirilip müellif nüshasıyla karşılaştırılarak yapılmıştır. Hanîfzâde’nin Âşâr-ı Nev’i Keş-fü’z-zunûn’un Flügel neşrinin VI. cildinin sonunda. Riyâzîzâde’ninEsmd’ü’i-itüta-bi’I-mütemmim li-Keş/i’z-zunûn’u Mu­hammed Altuncî tarafından Kahire’de (1977), Bağdatlı İsmail Paşa’nın Jzâhu’f-meknûn’u ise I. cildi M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge. II. cildi Kilisli Rifat Bilge neşri olmak üzere Keşfü’z-zunûn ile birlikte İstanbul’da basılmıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi