Keşfü’z Zunun Yazarı, Konusu, Özellikleri, Hakkında Bilgi
Keşfü’z-zunûn. Kâtib Çelebi’nin (Ö. 1067/1657) bibliyografik eseri.
Çok yönlü kişiliğiyle XVII. yüzyıl Osmanlı bilim ve düşünce hayatında önemli bir yer edinen Kâtib Çelebi’nin Arapça yazdığı eser kapsamlı bir bibliyografya ve ilimler ansiklopedisi mahiyetindedir. Alfabetik sıraya göre düzenlenmiş olan eserin ilk adı Kitâbü İcmâli’l-fuşûl ve’l-ebvâb iî tertibi1-Sıîûm ve esmâ’i’l-kitâb’dır. Müellif yaptığı ilâve ve düzeltmelerden sonra bu ismi Keşfü’z-zunûn can esâmi l-kütüb ve’l-fünûn olarak değiştirmiştir. Kitapta yer alan bilgiler geniş ölçüde Arapça literatürle ilgili olmakla birlikte aralarında Farsça ve Türkçe çalışmalar hakkında olanlar da vardır. Keşfü’z-zunûn’un telifi yirmi yılda gerçekleşmiş, Kâtib Çelebi bu zaman zarfında eserini, Halep sahaflarında başladığı (1043/1633) araştırma ve incelemelerini çeşitli şehirlerin sahaf ve kütüphanelerinde sürdürerek tamamlamıştır.
Keşfü’z-zunûn, adından da anlaşıldığı gibi kitapların (kütüb) yanında ilmî disiplinleri de (fünûn) ele almış, yani ilimlerin sayımı ve taksimini de konu edinmiştir. Eserin, Kâtib Çelebi’nin ilim anlayışını yansıtması bakımından önem taşıyan beş bölümlü mukaddimesinde bilginin tanımı, ilimlerin İslâm dünyasında ortaya çıkışı ve gelişmesi, alanlarıyla sınırları ve medeniyetle olan ilişkileri, kitap telif biçimleri ve şerh geleneğinin çeşitli tarzları gibi konular işlenmiştir. Kitabın yazımında tekrarlardan olabildiğince uzak durulmuş, ismi bilinen bir eserin yeri geldikçe müellifi, biliniyorsa telif tarihi, gerektiğinde bab ve fasılları, varsa üzerine yazılan şerh ve haşiyeler geçtikleri yerde verilmiş yahut geçecekleri yere işaret edilmiştir. Türkçe ve Farsça eserler özellikle belirtilmiş, bizzat görülen kitapların başlangıç cümleleri aktarılarak benzer isimler taşıyan çalışmaların birbirine karıştırılmasının önüne geçilmiştir. Eser ve müellifler hakkında incelenen kitaplar dışında tarih ve tabakat literatüründen de faydalanılmıştır. İlim dalları -meselâ il-mü’l-fikhın “f” harfinde ele alınması gibi-ait oldukları harf sırasında konu edilmiştir. Kâtib Çelebi’nin ilimler hakkında verdiği bilgilerde HafidüVSa’d olarak tanınan Ahmed b. Yahya et-Teftâzânî’nin Mecmû’atü’l-ulûm’u Taşköprizâde’nin Molla Lutfî’nin el-Metâlibü’l-ilâ-hiyye iîmevzûcâti’l-culûm’u ve Sadreddinzâde eş-Şirvânî’nin eî-Fevâ3idürî-hâkâniyye’si gibi ilimler taksimine dair literatürden yararlandığı anlaşılmaktadır. Eserde uygulanan yöntemin özellikle alfabetik bibliyografya usulünü takip etmek, müelliflerin ölüm ve eserlerin telif tarihlerini vermek, bizzat görülen eserlerin başlangıç cümlelerini aktarmak, bir kitabın bab ve fasılları hakkında bilgi vermek gibi yenilikler taşıdığı görülmektedir. Keşfü’z-zunûn’-da 15.000’e yakın kitap ve risale, 10.000 kadar da müellif adı geçmekte, 300’ü aşkın ilim dalı hakkında bilgi verilmektedir. Eser, malzemesinin birbirinden çok farklı sahalara ait olması ve başvurulan kaynaklardaki eksiklik ve hataların aynen aktarılması yüzünden bazı aksaklıklar içerse de bunlar hacminin büyüklüğü ve kapsamı karşısında önemsiz kalmaktadır. Kâ-tib Çelebi’nin kaynaklan arasında İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’it İbnü’l-Kıftî’nin İbn Haldun’un Mukad-dime’si, Sübkî’nin Tabak) ve İbn Hallikân’ın Veieyâtü’l-cfyân’ı başta gelmektedir.
Keşfü’z-zunûn.’a çeşitli zamanlarda birçok zeyil yazılmış, muhtevası yeni bilgiler ışığında ikmal edilmeye çalışılmıştır. Başlıca zeyil müellifleri arasında olan Ha-lepli Hüseyin el-Abbâsî en-Nebhânî, Viş-nezâde İzzetî Mehmed Efendi, Riyâzîzâ-de Abdüllatîf b. Muhammed Kâtib Çelebi’nin çağdaşlarıdır. Hanîfzâde Tâhir Ah-med Efendi’nin de (ö. 1802) Âsâr-ı Nev adında bir zeyli vardır. Esere yazılan en son ve en meşhur zeyil ise Bağdatlı İsmail Paşa’nın (ö. 1920) îiâhu’l-meknûn fi’z-zeyli caiâ Keşfi’z-zunûn fan esâmi’l-kütüb ve’i-zünûn’udur.
Keşfü’z-zunûriun ilk ilmî neşrini Gus-tav Leberecht Flügel, Latince tercümesiyle birlikte yedi cilt halinde gerçekleştirmiştir. Misir ve İstanbul’da (1310) aynen basılan eserin diğer ilmî neşri, M. Şerefettin Yaltka-ya ve Kilisli Rifat Bilge tarafından mevcut yazma ve basma nüshalarla zeyiller gözden geçirilip müellif nüshasıyla karşılaştırılarak yapılmıştır. Hanîfzâde’nin Âşâr-ı Nev’i Keş-fü’z-zunûn’un Flügel neşrinin VI. cildinin sonunda. Riyâzîzâde’ninEsmd’ü’i-itüta-bi’I-mütemmim li-Keş/i’z-zunûn’u Muhammed Altuncî tarafından Kahire’de (1977), Bağdatlı İsmail Paşa’nın Jzâhu’f-meknûn’u ise I. cildi M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge. II. cildi Kilisli Rifat Bilge neşri olmak üzere Keşfü’z-zunûn ile birlikte İstanbul’da basılmıştır.
TDV İslâm Ansiklopedisi