Kültür tarihçisi V. Gordon Childe’ın tarihteki ilk büyük devrim olan tarım devriminden sonra ikinci büyük devrim olarak işaret ettiği olay Kent Devrimidir. Childe’ın tarım ya da kent devrimi gibi isimlerle andığı devrimci sıçramaları, insanlığın yaşam ve geçim biçiminde köklü değişimlere yol açan ve vuku bulmalarıyla bir önceki dönemin özelliklerinin kökten değiştiği dönüşümlere karşılık gelir. Childe’ın kent devrimi belirlemesi, kendisinden sonraki antropolog ve kültür tarihçile- rince pek itibar edilmemiş ve tarımcı dönemin önemli bir gelişmesi olarak nitelendirilmiştir. Bu antropolog ve kültür tarihçilerinin vurguladığı asıl büyük dönüşüm 18. yüzyılın Endüstri Devrimidir. Endüstri Devrimi, tarım döneminin koşullarını kökten değiştirmiş, köylülerin ve toprak üzerindeki artık ürüne el koyarak zenginleşen yönetici ve aristokratların yerini geniş kentli sınıflar, işçiler, burjuvalar ve hizmet çalışanları (beyaz yakalılar) almıştır. İnsan ve hayvan emeğinin yoğun kullanımıyla yapılan üretim, artık makinelerin ve farklı enerji kaynaklarının kullanımıyla kitlesel halde yapılmaya başlanmış, el becerisi ve emeğinin yerini, karmaşıklaşan araç ve gereçleri (makineleri) kullanma kabiliyeti ve seri üretim becerileri almıştır. Zamanın ve mekânın anlamı değişmiş; insanlık yeni toplumsal örgütlenme biçim- leriyle tanışmıştır. Bu ünitede bu büyük dönüşümün altında yatan süreçleri ve yarattığı toplumsal ve kültürel sonuçları ele alacağız.
KENTLEŞME VE TARIM DIŞI TABAKALAŞMANIN DOĞUŞU
Tarihte ilk kentler, İÖ. 4. binin sonunda (Tunç Çağı’nda) Mezopotamya’da ortaya çıktı. Tarımsal etkinliğin merkezi olan ve tarımda çalışan nüfusun mekânsal örgütlenmesi olarak tanımlanabilecek köylerden farklı olarak kentler, tarım dışı nüfusun yaşadığı ve tarımda ortaya çıkan ürün fazlasının pazarlanıp mübadele edildiği merkezler olarak doğdular. Onların doğuşunu destekleyen koşullar, sulama kanalları açılarak yapılan ve doğa koşullarına bağımlı olmaktan çıkarılmış yoğun tarım yöntemlerinin yarattığı artık-değerle ilişkiliydi. Bu artık-değer tarım dışı bir nüfusu besleyecek noktaya ulaştığında, tarımcı nüfusun ihtiyaç duyduğu şeylerin üretiminde uzmanlaşmış ve birtakım hizmetlerin verildiği yeni mekânlar, yani kentler, örgütlendi. Kentler, burada ortaya çıkan tarım dışı iş bölümüne dayalı idi. Öte yandan tarımda ortaya çıkan artığa vergi veya haraç yoluyla el koymaktan kaynaklanan zenginlik ve iktidara bağlı tabakalaşma kentlerin örgütlenme zemini oldu. Böylelikle yoğun nüfusun, ticaretin ve biriken servetle beslenen bürokrasinin merkezi olarak kent ortaya çıktı. İlk kentler, çevrelerinde yer alan tarımcı yerleşmelerin oluşturduğu bir ağın merkezi olarak oluştular. Bu art alanın yarattığı artık değerden beslenen kentler, kendisine bağlı bu kırsal ağın ihtiyaçlarını karşılayacak kurumları oluşturarak bu artık değere çeşitli biçimlerde el koyma mekanizmalarını da geliştirdi.
Zamanla kentler, kol emeğinin ve tarımsal üretimin merkezi olan kırsal alanın ve köylülüğün karşıtı olarak tanımlanmaya başlandı. Tarımsal üretimin ve üretimde kullanılan kaba emeğin yerine kentler, uzmanlaşmış emeği, ticaret ilişkilerini, biriken servetle birlikte çevresiyle girdiği eşitsiz ilişkiyi, yazılı kültürü, dolayısıyla daha incelmiş bir yaşam tarzını, yani yüksek kültürü temsil eder hale geldiler. Bu yüksek kültür kendi tavrını, gelenek ve alışkanlıklarını geliştirdi. Zaman içinde bu tavır, gelenek ve alışkanlıklar bütün toplumun ulaşması gereken değerler ve idealler haline geldi. Böylelikle medeniyet kavramıyla kent arasında sıkı bir ilişki kurul
muş oluyordu. Batı dillerinde bu kavram civilization terimiyle karşılanmaktadır. Sözcüğün kökündeki civil mastarı Latince civisTen gelmekteydi ve civis, doğrudan doğruya kenti ima etmekteydi. Kavramın bizim de kullandığımız Arapça eşi, yani medeniyet de, medine, yani kent kavramından türetilmişti. Bu çerçevede üretilen bir başka kavram çifti, büyükgelenek-küçük gelenek kavramlarından oluşur. Bu terimler Redfield (1956) tarafından geliştirilmiştir. Kavramlar, kentli seçkinlerin yazılı gelenekleri ( büyük gelenek) ile köylülerin yazıya ve kesin kurallara dökülmemiş olan gelenekleri (küçük gelenek) arasındaki karşıtlığı vurgulamaktadır. Bu ayrım, aynı zamanda yazılı kültür-sözlü kültür karşıtlığına karşılık gelmektedir. Büyük gelenek bir yazı dilinin gelişmesini, ona ilişkin olarak resmî bir yazı dilinin ve bununla bağlantılı bir edebiyat dilinin doğmasını sağlar. Sözlü gelenek ise kırsal kültürün kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktardığı kültür ürünlerini barındırmaktadır. Bugün halkbilimciler genellikle bu sözlü kültür alanıyla uğraşırlar. Örneğin divan şiiri bir büyük gelenek ya da yazılı kültür ürünüyken, âşık geleneği bir küçük gelenek veya sözlü kültür ürünüdür. Öte yandan büyük gelenek, yöneticilerin temsil ettiği resmî ve ortodoks dünya görüşünü yansıtırken, küçük gelenek daha gevşek ve daha bağdaşmacı gelenekleri (Bkz. Ünite 9) bünyesinde barındırmıştır. Bir anlamda kentin bütün kozmopolitizmi bu yazılı kültürün çatısı altında birleşir. Örneğin Osmanlı saray müziği, Osmanlı toplumunda önemli bir büyük gelenek öğesi olarak görülebilir. Bu müzik türü kendisinden önceki (Bizans) saray müziğinin özelliklerini devralarak evrilmiş ve kentsel kozmopolitizmi oluşturan pek çok kaynak, bu temel biçimleniş altında bu müziğe katkı yapmıştır. Osmanlı saray müziğini besleyen kaynaklar arasında Ermeni, Rum ve Yahudi besteciler önemli bir yer tutar. Bizzat padişahların bazılarının da besteci ve güfteci olması da bu çatının merkezine işaret etmektedir.
Ancak bu iki gelenek arasında sürekli bir alış-veriş ve buna bağlı olarak sürekli bir kültürleşme vardır. Büyük gelenek, zaman içinde küçük geleneğin öğelerini devşirip incelterek kente uyarlayabilmekte, büyük gelenek de köylüler tarafından yeniden yorumlanmak suretiyle kırsal koşullara uydurularak benimsenebilmekte- dir. Örneğin divan şiiri sadece Osmanlı sarayının denetimi altında gelişen bir tür olarak kalmamış ve halk şiirini de etkilemişti. Bunun gibi Osmanlı saray müziği de küçük geleneğe ait bazı makamlardan yararlanmış, halk müziğinde de büyük geleneğin makam dizgelerinden esinlenmeler ortaya çıkmıştır.
| Ortodoks dünya görüşü:
Egemen ve yazılı kurallara dayanan, toplumun yönetici seçkinlerinin benimsediği dünya görüşüdür. Kozmopolitizm: Farklı kültürlerin, dünya görüşlerinin ve geleneklerin bir arada bulunduğu ve birbiriyle karışma eğiliminde olduğu toplumsal-kültürel ortamdır: Ulusal ya da yerli olmama hali. |
Bu kent-kır ikiliğinden yerel-evrensel ya da yerli-kozmopolit kavram çiftlerine de gidilebilir. Kentler, tarih boyunca hem kendi art alanlarının barındırdığı etnik, dinsel ve kültürel karmaşıklığı (çeşitliliği) barındıran ve yansıtan birer mikrokos- moz olmuş hem de kendi art alanları dışında kalan dış dünya ile girilen iktisadî ve siyasal ilişkilerin odağı olarak başka kültürlerden gelen yeniliklerin giriş kapısı olmuştur. Böylelikle farklılık ve çeşitlilik ile kentler özdeş hale gelmiştir. Sadece bugünkü kentler değil, tarihsel kentler de böyledir. Örneğin Tunç Çağı’nın görkemli merkezlerinden Kaniş-Karum (bugünkü Kayseri yakınlarındaki Kültepe), Yukarı Mezopotamyalı bir halk olan Assurların Anadolu içindeki en önemli ticaret kolonisi olarak hem Assurların hem de yerli halkların birarada yaşadığı kozmopolit bir kentti. Bunun gibi antik dönemin pek çok kentinde bir çok-dilliliğin egemen olduğunu görürüz. Örneğin Hititlerin başkenti Hattuşaş’da ünlü Kadeş antlaşmasının yazılı olduğu taş levha Akkadca ve Hititçe olmak üzere çift dillidir. Aynı zamanda Hattuşaş’da çok sayıda tapınak görürüz. Bu tapınakların her biri Hititlere bağlı diğer kentlerin tanrıları için yapılmıştı. Dolayısıyla tarihin bu büyük kentinde pek çok yerel inanç bir arada temsil ediliyordu. Bunun gibi ticaret ilişkileri yoluyla çok
farklı kültürlere ait inançların kentlerde temsil edildiğini görürüz. Roma döneminin Bergama’sında yerel inançlara ilişkin tapınakların yanında bir büyük Mısır tapınağı da vardı. Benzer biçimde Sardis (bugünkü Salihli yakınlarındaki Sart) kentinde yaşayan kalabalık bir Yahudi kolonisi mevcuttu. Kentler ticarî gerekler, üretim ihtiyaçları gibi kırsalı aşan yeni-tanımlanmış ihtiyaç ve işlevler yüzünden, bu ihtiyaç ve işlevleri görecek farklı topluluklara kucak açmışlardır. Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u alır almaz buradaki Rum Ortodoks ve Galatalı Latin cemaatlerine güvence verip burada kalmalarını sağladığını ve Anadolu’daki Ermeni toplumundan kalabalık bir grubu bu kente taşıyarak burada bir Ermeni Patrikliği kurduğunu hatırlayalım. Hem şehrin iktisadî hayatının çökmemesi için hem de kentin canlanarak Akdeniz’deki rolünü yeniden kazanması için Fatih, bir yandan kentin başlıca tabakalarını oluşturan bu toplulukları korumuş bir yandan da kente başka zanaatkâr toplulukların yerleşmesini özendirmiştir. Ankara’da da durum farklı değildi. 16. ve 17. yüzyıllarda dünyadaki tiftik yünü ve sof üretiminin merkezi olan Ankara, Türklerin yanısıra, kalabalık Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerini barındırdığı gibi, İngiliz ve Hollandalı tüccarların da yaşadığı bir kentti. Bu durum kentleri ister istemez kozmopolit, yani çok kültürlü yapmaktadır.
DEVLETİN GELİŞİMİ İlk Devlet
Kentlerle birlikte pek çok kurum ve yenilik gelişti. Bunların başında örgütlü din, askerlik kurumu ve yazı gelir. Bu kurumlar ve yenilikler karşımıza ilk devleti çıkarır. İlk devletler, genellikle doğal-coğrafî sınırlarla belirlenmiş bir toprak parçasına hükmeden bağımsız siyasal yapılar olarak doğdular. Hükümranlıklarını belirleyen doğal sınırlar, denetleyebilecekleri tarımsal üretim alanıydı. Bu tarımsal üretim alanının merkezinde, bu alanın ihtiyaçlarını karşılayan bir kent doğmuştu ve kent ilk devletin ön koşuluydu. Kent aynı zamanda merkezî bir ekonominin varlığına işaret ediyordu. Zira orası aynı zamanda merkezî bir pazar yeriydi, ticaret orada yapılıyor, devletin gelirini teşkil eden vergi burada toplanıyor, tarım dışı mal ve hizmetler orada üretiliyordu. Bütün bunlar karmaşık bir örgütlenmenin başlangıcı ve iş bölümüne dayalı bir toplumsallaşma demekti. Tarımsal üretimden beslenen nüfusun artışı ilk devletlerin oluşumunu tetikleyen önemli etkenlerden biriydi. Nüfus artışıyla birlikte, insan topluluklarının daha basit toplumsal örgütlenme biçimleri nüfusun tamamını denetleyemez hale gelmiş ve muhtemelen bu durum çatışmaları körüklemişti. Bu çatışmaların varlığından kaynaklanan düzen ihtiyacı da bir başka önemli etkendi. Büyük ölçüde sulamalı tarım üretiminin sağladığı ürün fazlasından kaynaklanan zenginlik, başka toplulukların yağma ve baskınları için önemli bir çekim alanı yaratmış olmalıydı ve bu zenginliğin korunması ve sürekliliğinin sağlanması da düzen ihtiyacını besleyen bir başka etkendi. Böylece koruyucular, yani artı-üründen beslenmek koşuluyla o ürünün güvenliğini sağlayan profesyonel askerler ortaya çıktılar. Koruyucuların varlığı, hiç kuşkusuz bütün bu zenginlikten kaynaklanan toplumsal tabakalaşmanın yarattığı mülkiyetin varlığıyla ilişkiliydi.
Devletin üç işlevi tanımlanmıştır:
- Üretim araçlarının ve üreticilerin korunması ve gelişmesi için gerekli koşulların sağlanması,
- Üretim ilişkilerinin korunması ve gelişmesinin sağlanması,
- Devlet aygıtının güçlü tutulması ve devletin toplumun sürekli bir biçimde üstünde yer almasının sağlanması.
Bu işlevlerden de anlaşılacağı gibi, devlet aygıtı ile üretim arasında doğrudan bir ilişki ve gerekirlik söz konusudur. Bu nedenle tarihte ilk devlet biçimlerinin ortaya çıkması, tarım devrimini izleyen gelişkin bir aşamayı beklemiştir. Tarımın başlangıç aşamalarına ait üretim şekilleri, devletin oluşması için gereken koşulları yaratamamıştır. Günümüzde çapa tarımı ve avcılıkla geçinen toplumlar üzerine yapılan araştırmalar, besin üretimine aktif olarak katılan nüfusun yüksek oranı nedeniyle (nüfusun üçte ikisinin bilfiil çalışması gerekmektedir) bu toplumların geniş ölçekli örgütlenmelere girişemeyeceğini, bir devlet kuramayacakları gibi bir devlet sisteminin parçası da olamayacağını göstermiştir. Benzer biçimde İskandinavya’nın kuzeyinde geyik üretimciliği ile geçinen Lap toplumu da devlet kuramamıştır. Devlet kurmaya yönelen karmaşık örgütlenme biçimine ve üretimsel artığın çok sayıda insanın geçim etkinliği dışında yer alan etkinlikleri destekleyebilecek seviyelere ulaşmasını sağlayan tarım teknolojilerine sahip büyük gelenekler arasında Mısır, Mezopotamya, Yunan, Roma, Iran, Hitit, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı devletleri sayılmaktadır. Zira devletin birinci ve ikinci işlevleri, geçim etkinliği dışında uğraşları üstlenen çok sayıda uzmanlaşmış kişinin ve bilhassa askerlik kurumunun varlığını gerektirir. Bu uzmanlaşmış kişilerin ve askerlerin finansmanı için devlet aygıtı, vergi veya haraç biçiminde tarımsal üretimden artığı çekecek mekanizmalardan yararlanır. Bu mekanizmalar, devletin üçüncü işlevini gerektirir ve pekiştirir. Bu işlev, devleti başlı başına bir zor aygıtı haline sokmaktadır. Şu halde bu işlevleri yerine getirmek için devletin dört temel kurumdan oluştuğu söylenebilir:
- Belirli bir toprak üzerinde hükümranlık ve bu toprakta yaşayan insanlar üzerinde varsayımsal ve ideolojik hâkimiyet
- Hukuk
- Güvenlik ve zor aygıtları (ordu, polis, milis vs.)
- Maliye (üretimden artığı çekme mekanizmaları).
| Toplumsal hareketlilik:
Toplumun bir tabakasından veya sınıfından başka bir tabakasına ve sınıfına geçiş yönündeki esnekliktir. |
Bu dört kurum, ilk devlet biçimlerinde askerlerin ve din adamlarının da içinde bulunduğu ve yönetici-seçkinlerden oluşan, bu haliyle de modern hükümetlerin yerini tutan saray örgütlenmesi tarafından bütünleştirilmekte; çoğu zaman yönetici kendi şahsında askerî ve dinsel ödevleri birleştirebilmekte ve yönetici-seçkinler- le teba arasında bir toplumsal hareketlilik bulunmamaktaydı. Birinci kurum yani varsayımsal ve ideolojik hâkimiyet, büyük ölçüde devlet aygıtının egemenlik alanını oluşturan taşraya atadığı memurlar veya aristokratlar ile ideolojik aygıtın taşradaki temsilcilerinden (din adamlarından) oluşur. Böylelikle hem taşranın denetimi elde edilmiş hem de devletin bekâsı ve bu bekânın en önemli unsurlarından olan artığın (artık-değerin) çekilmesine ilişkin rıza çerçevesi sağlanmış olur. Rızanın kaybolduğu ve bekânın tehlikeye girdiği durumlarda devletin üçüncü kurumu, yani güvenlik ve zor aygıtları devreye girecektir. Güvenlik ve zor aygıtları, aynı zamanda, üretim araçlarının, üreticilerin ve üretim ilişkilerinin korunmasını da üstlenmiştir. Üretim araçlarının, üreticilerin ve üretim ilişkilerinin korunmasına yönelik düzenleyici kurum, hukuktur. Zor aygıtları, hukukun uygulanmasını sağlar. Bu anlamda devletin ayırdedici yönü, zor kullanma yetkisinin meşruluğundadır. Zor kullanma yetkisinin meşruluğunu koruyan en önemli ilke, zor aygıtlarının hukukla bağlı oluşudur. Bu kurumsal ilişkiler çerçevesinde “hukuk dairesi” tamamlanır ve bu daire “adalet mülkün temelidir” sözünde ifadesini bulur. Devletin zor kullanma yetkisinin meşruluğuna işaret eden bir başka söz, “ya devlet başa, ya kuzgun leşe” sözüdür. İlk devletlerle birlikte, toplumsal düzeni sağlayan hukukun sözel olmaktan çıktığını ve yazılı hale geldiğini görürüz. Sözel hukuka genellikle örf adı verilir. Örfî hukuk, yazılı olmayan ama güçlü bir yönetim geleneğinin ku-
rallarma ilişkin bir bütündür. Kanun haline getirilmemiş kurallardan oluşmasına karşın örf, halkın kendiliğinden uyduğu gelenekselleşmiş kurallar manzumesi olması bakımından hukukun temel kaynaklarından biridir ve görece uzun bir süre uygulanmış ve uygulanmakta olan kamusal eylemlerin tekrarlanışı olarak tanımlanır. Örfî hukuk iktidarı sınırlayan ve hâkim olduğu saha üzerindeki haklarını belirleyen bir çerçeve çizer, iktidarın nasıl paylaşılacağına dair kurallar koyar. Yazılı hukuka ilişkin ilk belge ise Eski Babil kralı Hammurabi’ye ait kodekstir. ÎÖ. 18. yüzyıla ait bu kodekste evrensel ceza hukuku ilkelerinin ilk izlerini buluruz. 282 kanundan oluşan Hammurabi Kanunları’nın Sumer örfî hukukunun yazıya geçirilmiş hali olduğu söylenir. Burada vaz edilen temel ilkeler arasında, kanun önünde eşitlik ilkesi ve suçsuz ceza olamayacağı ilkesi yer alır. Hammurabi Kanunları, aynı zamanda, modern hukukun bir çok alanda aştığı “göze göz dişe diş” kuralının da yazıya geçirildiği yerdir. Hukukun esas olarak devletin üç işlevine yönelik koruyucu normlar vaz ettiği söylenebilir.
Devletle birlikte, mekânsal farklılaşmayı ve kırsal ölçekte göremeyeceğimiz bayındırlık işlerini görmeye başlarız. Yöneticilerin yaşadığı konutlarla sıradan kentlilerin yaşadığı konutlar arasındaki farklılaşmanın yanında, özellikle kentlerin merkezlerinde görkemli dinsel yapıların ortaya çıkmasıyla, mimarlığın ve mühendisliğin gerektirdiği asgari matematik ve geometri bilgisinin, malzeme bilgisinin ve hepsinden önemlisi malzeme işleme teknikleriyle yapılara estetik bir değer kazandırma kaygısının geliştiğini görürüz. Kentlerin ihtiyacı olan su kanallarının, kanalizasyon sistemlerinin ve kent içi ve kent dışı yolların yapımı da bu bayındırlık işlerinin nitelik ve çeşitliliğini artırmış; insanın doğa üzerindeki kontrolünü daha ileri noktalara taşımıştır. Daha ÎÖ. 4. binin sonlarında Aşağı Mezopotamya’daki Sumer ülkesinde karşımıza çıkan Zigguratlar, Mısır’da gördüğümüz piramitler bu büyük servet birikiminin ve mimari gelişimin en önemli simgeleridir (Fotoğraf 7.1. Bir piramit ve 7.2. Bir ziggurat). Özetle kent, tabakalaşmanın, uzmanlaşmanın ve derinleşen bir iş bölümünün; bu bağlamda tarım dışı faaliyetlerin, özellikle ticaret, zanaat ve sanayinin; teknolojinin ve teknolojik gelişmenin; zenginliğin ve servet birikiminin, zenginlik ve birikimin mekâna ve yaşam biçimine yansımalarının; refahın ve hayatı kolaylaştırıcı tesislerin; iktidarın ve onun simgelerinin; okur-yazarlı- ğın, eğitimin; tabakalaşmaya bağlı mekânsal farklılaşmanın; yüksek nüfusun, hareketlilik ve çeşitliliğin ve en nihayet boş zamanları değerlendirmeye yönelik estetik ve sportif yüksek faaliyetlerin odağıdır.
Tarım Döneminde Devletin Evrimi
İlk devlet, bir kent devleti olarak ortaya çıkmıştır. Antropolojik açıdan bakıldığında, ilk devleti izleyen süreçte devletin iki ana evresinden söz edebiliriz. Bunlar kapitalizm öncesi (prekapitalist) devlet biçimleri adı altında toparlanan tarım devletleridir. Bu devlet biçimlerinde temel kurumlar tarımsal üretimin düzenli ve istikrarlı biçimde yürütülmesine ve tarımdan artığın çekilmesine ilişkin kurumlardır. Burada uyrukla devlet arasındaki ilişki bir kimlik politikası etrafında şekillenmez. Esas olan, üretimin sürmesi ve artığın düzenli biçimde merkeze ya da tanımlanmış iktidar sahiplerine akmasıdır. Tarım devletleri, ilk devlet biçiminin özelliklerini sergileyen kent-devletlerinden birinin giderek güçlenmesine bağlı olarak diğerlerini egemenliği altına almasıyla ve topraksal (teritorial) devletin doğmasıyla ortaya çıkar. Bu devletlerin temel özelliği, onların artık belli bir toprak parçası üzerindeki egemenlikleriyle tanımlanır hale gelmesidir. Biz, buna koşut olarak artık Assur ülkesinden, Babil ülkesinden, Hitit ülkesinden, Urartu ülkesinden bahsedebilir hale geliriz. Bu devlet, tarımsal artıktan beslenen, ciddi büyüklükte profesyonel ordulara sahip olan ve sürekli olarak yeni alanlara yayılma potansiyeli taşıyan bir devlettir. Bu devletlerin bir diğer özelliği nüfusun belirli bir etnik ve dilsel gruptan değil, o topraklar üzerinde yaşayan çeşitli halklardan oluşuyor olmasıdır. Ancak yöneticiler ve yönetimin başındaki hanedan genellikle belirli bir etnik gruptandır. O dönemlerden bugüne gelen çeşitli yazılı belgelerde yer alan dil ve etnik isimler, büyük ölçüde bütün nüfusun özelliklerini değil, bu egemen ailenin kullandığı dili ve etnik grubu yansıtır. Bu yüzden örneğin Sumer devletinin bütün nüfusunun Sumer halkı olduğunu söyleyemeyiz. Ancak yönetici ailenin Sumerce konuşan Sumerli bir aile olduğuna kuşku yoktur. Nitekim Sumer devletinin belirli bir süre kesintiye uğramasına ve yönetimin el değiştirmesine yol açan etken, bu devletin askerî gücünü oluşturan Akkadların yönetimi ele geçirmesidir. Sumerler bitişken bir dil kullanan farklı bir etnik grup olduğu halde, Akkadlar Semitik bir halktır. Devletin toprakla ve etnisiteyle ilişkisini açıklayan en güzel örnek Hititlerdir. Hititler kendilerine Neşalı diyordu. Onlar Anadolu’daki Neşa kentinin Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir eski Anadolu dili konuşan etnik halkıydı. Ancak bu kentin halkı diğer Anadolu kentlerini ele geçirip İç Anadolu’ya hükmeden topraksal bir devlet haline geldiğinde yine bu topraklarda yaşayan Hatti halkına atfen verilmiş olan Hatti ülkesine sahip olmuşlar ve etnik bağlantılı bu coğrafî adın gereği olarak Hitit adıyla anılmışlardır.
Topraksal devletle birlikte, toprak üzerindeki büyük mülkiyetin de doğduğu görülür. Bu devletlerin yöneticileri yeni ele geçirilen toprakları bu seferlere katılan savaş beylerine verirlerdi. Böylelikle bu beylerin daha sonraki savaşlara katılımı ve bunun için asker besleyecek kaynağı toprak üzerinden elde etmeleri de sağlanmış oluyordu. Tarım devletlerinde tabakalaşmanın ve giderek sınıfsal ayrışmanın kaynağı buydu. Böylelikle Avrupa’da fief, Bizans’ta pronoia, İslâm dünyasında ikta ve Osmanlılarda tımar adını alan dirlik topraklarının bu beylere devredilmesi yoluyla savaş beylerinin toprak beylerine (lordlara, baronlara, emirlere, beylere ve sipahilere) dönüştüğü görülür. Böylelikle toprağa bağlı servet birikimi, zenginlik ve statüden kaynaklanan yeni bir tabakalaşma, toprak soyluluğu (aristokrasi) ortaya çıkmış oldu.
Osmanlılardaki tımar ve Avrupa’daki fief sistemi nasıl işler? Benzerlikleri ve farkları nelerdir? Tartışınız.
Yukarıda değindiğimiz gibi bu topraksal devletler, yeni ham madde kaynaklarını ele geçirmek ve kendilerini zenginleştirecek yeni tarım alanlarına hükmetmek amacıyla, yayılma eğilimi taşırlar. Bu eğilim askerî kurumları ve kaleler, hisarlar, surlar gibi savunma yapılarını güçlendirmiş, çatışma ve savaşı devletlerin temel bir gerçeği haline getirmiştir. Tarihte gördüğümüz ilk büyük yayılmacı devletler Assur- lar, Hititler, Mısırlılar, Persler ve Büyük İskender’in Makedonyası’dır. Bu yayılma eğilimi, çatışma ve savaşın yanısıra kültürleşme eğilimlerini de beslemiş, çok büyük alanlara hükmetmenin bir sonucu olarak çok zengin ve görkemli kentlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Perslerin Persepolis’i, Hititlerin Hattuşaş’ı, Romalıların Roma’sı ve İstanbul bu kentlerin en çarpıcı örnekleridir.
Bu yayılma eğilimi ve yayılmanın doğal bir sonucu olan büyük servet birikimiyle birlikte imparatorluk kavramıyla karşılaşmaktayız. İmparatorluk kavramı, kendi doğal coğrafî alanları dışındaki topraklara yayılma gücü olan ve oraları elinde tutabilen siyasal ve askerî gücü tanımlar. Bu güç, tarım döneminin imparatorlukları için sadece askerî araçlarla elde edilebilecek bir kudret değildir. İmparatorluklar ideolojik ve siyasal araçları kullanarak da güçlerini yayarlar ve tutunurlar. Çünkü tarım döneminin teknoloji ve ulaşım olanakları ile nüfus yapısı, bu geniş alanda zor kullanmak yoluyla tutunmayı olanaksız hale getirmektedir. İmparatorların kendilerine ilahî bir kudret atfetmeleri, başka bir deyişle yetki ve iktidarlarının kaynağına kutsal olanı yerleştirmeleri, bu gücün ideolojik çerçevesini belirlemiş; bu güçlü ideolojik zemine bağlı olarak bağlıları tarafından bu otoriteye rıza göstermenin ve onay vermenin koşulları ortaya çıkmıştır. İlahî kaynağın dünyadaki yönetme yetkisini sadece seçilmiş tek bir kişiye ve aileye devrettiği düşüncesiyle bütün imparatorlar, dünyadaki yegâne yönetme yetkisinin kendilerinde olduğunu iddia etmişler ve buna bağlı bir imparatorluk ideolojisi ortaya çıkmıştır. Bu ideoloji Büyük İskender’in yönetim anlayışında ve kişiliğinde ilk örneğini bulur. Ondan sonra gelen bütün imparatorlar, bu modeli esas alarak yönetmeye ve davranmaya gayret etmişlerdir. İÖ. 4. yüzyılın sonlarında yaşamış olan Büyük İskender, tarihin gördüğü ilk dev imparatorluğu kurmuş ve o zamanın dünya kavrayışının iki parçası olan doğu ile batıyı birleştirmişti. Böylelikle imparatorluk fikriyle bütün dünyaya hükmetme fikri, yani tek dünya hâkimi fikri örtüşür. Bu yüzden hiçbir imparator kendisiyle eşit bir başka otorite tanımamış, diğer yönetenleri kendisinden aşağı ve kendisine bağlı birer tâbi olarak tanımlamıştır. Kanunî Sultan Süleyman’ın Fransa kralına yazdığı ünlü mektup, bunun güzel bir belgesidir. Orada Kanunî kendisini bilinen Eski Dünya’nın bütün yönetme erklerinin sahibi olarak tanımlarken, Fransa kralına sadece Fransa’nın egemeni bir tâbisi olarak sesleniyordu.
Roma İmparatorluğu’ndan itibaren imparatorluk fikrine eşlik eden bir başka nosyon olarak egemen kent kavramını görürüz. Dünyadaki tek gerçek egemenlik olarak tanınan imparatorluk, dünyanın merkezi olarak tanımlanan ve imparatorların oturduğu tek bir merkezi parlatmıştır. Roma döneminde burası Roma kentiydi (Fotoğraf 7.3. Eski Roma kenti). İmparatorluğa adını veren Roma, aynı zamanda imparatorluğun kent olarak tanınan tek yeriydi. Zira ülkeyi de Roma kentinin yurttaşları yönetirdi. Başka bölgelerden gelen senatörler de bu yegâne kentin yurttaşları sayılarak senatoya girerlerdi. Çünkü Roma, Eski Yunan kent devletlerinin yönetim idealini taklit eden bir siyasal sistemdi. Aslında imparatorluk toprakları Roma kentinin hükmettiği topraklardan, ona ait özel topraklardan başka birşey değildi. O nedenle bütün zenginliklerin toplanacağı yer de Roma kenti olacak, bütün imparatorluk yönetim sisteminin temel kaygısı da Roma’yı beslemek olacaktı. Çünkü iktidar da ancak o kentin içindeki büyük aileler arasında el değiştirebilmekteydi. Aynı durumu Osmanlı împaratorluğu’nda da izleyebiliriz. Bu kez dünyanın merkezi İstanbul’dur (Resim 7.1 Ortaçağ’da İstanbul). İstanbul’da yaşamak, tıpkı Roma’da olduğu gibi bir ayrıcalıktı ve bir ölçüde yönetimden olmak demekti. İstanbul’da yaşayanlar askerlik yapmazlar ve iaşeleri belli ölçülerde devlet tarafından subvanse edilirdi. Osmanlı padişahlarının en büyük korkusu, kendilerini iktidardan etme yeteneği olan ve İstanbul’da yaşayan yönetim odaklarının memnuniyetsizliği olduğundan, en büyük kaygıları daima İstanbul’u beslemek olmuştur. Dolayısıyla bu kentler imparatorluğun taşrasından akan zenginliğin yansıması olarak pek çok büyük kamusal yapıya, görkemli bir mimari birikime sahip olmuşlar, bu arada görkemli bir yüksek kültürün üretildiği merkezler haline gelerek dünyanın en görkemli kentleri olmuşlardır. Bu çerçevede bu kentler, yukarıda anlattığımız kozmopoli- tizmin en yoğun yaşandığı örnekleri vermişlerdir. Bir anlamda bu kentlerin geleceğin metropollerinin ve megapollerinin öncülerini olduğunu söyleyebiliriz.
Tarım dönemi devletlerinin bir başka önemli özelliği, hükmettiği topraklar üzerindeki insanlarla modern devletler gibi devlet-yurttaş ilişkisi kurmamış olmasıdır. Tarım devletleri, özellikle imparatorluklar, te- balarını istendik bir yurttaş haline getirmek gibi bir sorun sahibi değildirler. Bu yüzden buna yönelik eğitim ve kamu kurumları yoktur. Yurttaşın kültürlemesi genellikle cemaatlere ve geleneksel ilişkilere terk edilmiştir. Devletin tebasından yegâne beklentisi, egemenliğine kesin bir biçimde itaat edilmesi ve öngörülmüş vergi ve harçları ödemesidir. Bu tür devletler genellikle tebayla bunun dışında bir ilişki kurmazlar. Çünkü insanı kültürel olarak biçimlendirmek, asker etmek gibi kamusal görevler, bu devletlerin yeteneklerini çok aşan bir gayret ve riski gerektirmektedir. Tıpkı bunun gibi, modern devletlerin belirli sınırlarla çevrelenmiş toprakları korumak için o sınırlara tümüyle hâkim olmak gereğini karşılamak üzere yüklendiği görevler, tarım devletleri için söz konusu değildir. Çünkü bu tür devletlerin böyle tanımlanmış sınırları denetlemek için gereken teknoloji ve ulaşım olanakla-
rmın yetersizliği yanında, böyle bir iş için yüklenilecek gayret ve riskler de son derecede yüksektir. Bu yüzden egemenliğin başlıca aracı askerî değil siyasal olmuş, egemenlik iddia edilen topraklardaki yerel güçlerle siyasal ittifak ilişkilerine girilmiş ya da onların devlet otoritesine bağlılığı karşılığında belirli hak ve ayrıcalıkların onlara devredilmesi türünden iktisadî ve siyasal çözümler yeğlenmiştir. O nedenle tarım devletlerinde sınırlardan değil uçlardan söz etmek mümkündür. Devletin egemenlik iddiasının zayıflayarak yok olmaya ya da tartışılır olmaya başladığı noktalar bu uçlardır ve buralarda artık başka egemenlik iddialarıyla karşılaşmak mümkündür.
Bir tarım devletinde yaşayan bir bireyin, modern devletin bir yurttaşından farklı olarak sahip olduğu hakları ve devletine karşı ödevleri neler olabilir? Tartışınız.