KARGO KÜLTLERİ
KARGO KÜLTLERİ
Sosyal antporolojide
özel olarak Mali-nezya’da, batı kültürüyle temastan sonra ortaya çıkan dini
hareketlere ve batı teknolojisini büyü yardımıyla elde etmeçaba-larına kargo
kültleri adı verilir. Genel anlamıyla ise, ilkel toplulukların sömürge
döneminde, görünüşte maddi servet -ve teknik araçlara, gerçekteyse statü ve
iktidar elde etmeye yönelik girişimlerine bu ad verilir. Sosyal değişmeye
cevap olarak ortaya çıkan kargo kültleri, muhtemelen sözkonusu
toplumlardamodern anlamdaki ilk sosyal kurumlardır.
Kargo kültleri terimi
1935’lerden itibaren Yeni Gine ve Malinezya’daki sömürge karşıtı hareketleri
tanımlamak amacıyla kullanılmıştır. Terim, Pidgin (Fiji) dilinde
“kargo” (yük) kelimesinin bozulmuş, şekli olankago’âangelmektedir. Bu
hareketler önceleri batılı antropologlarca “a-kıldışı”,
“histeri belirtileri” ve “çılgınlık” olarak nitelenirken,
1950’lerden sonra onların Batı toplumuyla vuku bulan “trav-matik bir
kültür temasına verilmiş akli bir
cevap” olduğu öne
sürülmüştür. Bu hareketler ve âyinler, Batılı zihniyet ve mantığa taban
tabana zıt geleneksel bir odaktan kaynaklanan kendilerine özgü bir mantığa
sahiptirler. Dolayısıyla, batı kültürü ve tekniğinin (ve askeri gücünün) istilasına
uğrayan ülkelerde baş gösteren Batı karşıtı hareketlerin bir türü sayılabilirler.
Fakat onlar siyasi olmaktan çok dini-kültürel bir yapıya sahiptirler.
Kargo kültlerinin
“nasıl” ve “neden” ortaya çıktıkları konusuna geçmeden
önce onların başlıca özelliklerini görelim:
a) Kargo
kültleri çoğunlukla bir peygamber tarafından kurulur ve yönetilir.
b) Peygamberlerin
çoğu, sıradan eğitilmemiş insanlardır.
c) Kargo kültlerinin tamamı Avrupalı bir iz taşırlar.
Çünkü onlar kendilerine mahsus ayin ve inançlara sahiplerse de
“ordu”, “hükümet” ve “büro” gibi batılı kurumların
ele geçirilmesini amaçlamaktadırlar.
d) Yeni
batılı inançlar eski yerel inançlar üzerine aşılanmıştır.
e) Hepsi de çok yakın bir gelecekte ve maddi bir şekil
altında miV/enmH/n’un, yani bin yılının kendilerine dünyada bir cennet
getireceğine inanır. Bu inanç, dünyanın sonu ile ilgili diğer bir inançla
birleşir. Dünyanın sonu Avrupalıların da sonu olacaktır. O gün siyahlar beyaz,
beyazlar siyah renge dönüşecek ve ekonomik-sos-yal-siyasi konumları yer
değiştirecektir.
f) Kültler
daima evler, jet uçakları ve havaalanlarının yapımı gibi organize edilmiş
sosyal faaliyetlerle karakterize edilmiştir.
g) Bu kültler hemen daima ekonomik bakımdan azgelişmiş,
yalnız yaşayan, siyasal bir lidere sahip olmayan ve beyazların yönetimine
başlangıçta şiddetli bir direniş göstermeyen bölgelerde ortaya çıkmaktadır.
h) Hemen
daima yerlilerin misyonerler-ce Hıristiyanlaştınldığı yerlerde kendisini
göstermiştir.
Kargo kültleri neden
ve nasıl ortaya çıkmıştır? Neden ortaya çıkmıştır sorusuna şöyle cevap
verilebilir: Beyaz Avrupalılar kendilerinden çok uzakta ve çok farklı dinamikleri
olan bir topluma egemen oluyorlar ve kendi değerlerini, yaşama biçimlerini,
idari ve hukuki kurumlarını orada yerleştirmek istiyorlar. Yerli halk bu düzenlemelere
“muhtaç” ve aşağı bir ırk olarak görüldüğünden, beyazların elindeki
servet, teknik imkânlar ve askeri silahlan siyahlarlapaylaşmasıdüşünülemez.
Yerlilerin kafasında teknolojik donanım ve iktidar, beyazlarla özdeşleşmiş,
kendilerinin bunlara sahip olmaları ise tamamen ütopik bir hedef durumuna
gelmiştir. Yukarıda sayılan özelliklerinden ötürü, batılı hayat tarzının
doğurduğu sorunları kendi sorunları olarak benimseyip onlara çözüm getirecek
sosyal kurumlardan, örneğin kurumlaşmış bir bilgi geleneğinden, yoksun
olduklarından bu toplumlar, beyazlarla aralarındaki uçurumu kapatmak, onların
tekelindeki maddi güç ve servetten istifade etmek ve onların meşru statülerini
ele geçirmek için çok farklı bir yol seçiyorlar. Batılıların ellerinde
gördükleri bu ürünlerin -radyo, telsiz, otomatik tabanca vb.-hangi
sosyo-ekonomik zeminde, kendilerinden ne kadar farklı bir dünya görüşü altında
geliştirildiğini göremediklerinden, bu cihazlara bakışları bilimsel/deneysel
değil, mitolojik/dini bir forma bürünmüştür. Bildikleri tek açıklama formu
mitolojik/dini form olan yerliler, bu cihazlar ve zenginliği, bugün azgelişmiş
ülkelerin yaptığı gibi, ekipman sağlanması, eğitimin
yaygınlaştırılması,
kaynak yaratılması gibi deneysel/bilimsel yoldan değil, büyü-sel/dini yoldan
elde etmeye çalışmışlardır. Bu amaçla örneğin, mekanik aletlerin tahtadan
taklitlerini yapıp dua okumak ya da ayin yapmak suretiyle “kargo”
-larm mucizevi bir şekilde kendilerine ulaşmasını beklemişlerdir.
Peki kargo neden bu
kadar önemli olmuştur yerli halk için? Zira onlar beyazların zenginliğinin ve
teknik cihazlarının okyanustan büyük yük gemileriyle geldiğine şahit olmuşlardır.
Durum basit olarak şöyle tasarlanabilir. Yerliler beyazları kulübelerinde boş
boş otururken (fakat kendileri çalışmak zorundadırlar) ve ellerindeki kutuya
bir şeyler söylerken görmektedirler. Derken kısa bir süre sonra bir gemi ya
da uçak çıkagelmekte ve “kargosunu beyazlara teslim etmektedir. Batılılar
gibi rasyonel bir açıklama formuna sahip olmayan Malinezyalılar, kulübede gördükleri
adamın kutuya dua benzeri bir şeyler söylediğine ve bu suretle büyü yaptığına
kanaat getirmekte, bunun üzerine onlar da büyü yaparak gemiler ve uçaklar
dolusu kargonun kendilerine ulaşacağına inanmaktadırlar.
Kargo kültleri çok
genel bir anlamda batıya karşı protesto, yani milliyetçilikle ve mülenatyanizm
ile akraba sayılabilir. Bu en geniş anlamında Kızılderililerin atalarının
ruhlarını yardıma çağırdıkları Hayalet Dansı ve İslâm’daki Mehdilikle bazı
paralellikler gösterir/Konunun, tarih içinde Batıyla sık sık temas etmiş
bulunan İslâm toplumları ve özellikle Türkiye için ne önem arzettiği
sorulabilir haklı olarak. Bununla birlikte kargo kültlerinin teknolojik
araçlara “ataları tarafından torunları kullansın diye cennette imal
ettikleri” kendilerinden ve onları Batılıların gaspettiği
görüşüyle, modernizmin
etkisindeki müs-lümanlar teknolojik buluşların Kur* an* da yer aldığı, ya da
onların peygamberler tarafından kurulup insanlara bırakıldığı, fakat zamanla
bu mirasın Batıhlarca çalındığı gibi görüşleri arasındaki çarpıcı benzerlik
gözden kaçırılmamalıdır. Kargo kültleri, son üçyüz yıldır batılı olmayan
toplumların karşılaştığı toplum ve kültür değişmesi sorunlarından biridir.
Bununla beraber bazı kendine has özellikleri Malinows-ki’nin,yapısal-işlevsel
açıklamalarına bağlanmış olan sosyal antropolojide geniş tartışmalara ve
sorunlara yol açmıştır.
Mustafa ARMAĞAN Bk.
Büyü; Kült.