Karanlık Kümbet -Erzurum- Tarihçe, Mimari, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Karanlık Kümbet. Erzurum’da XIV. yüzyıl başlarına ait bîr mezar anıtı.

Dervişağa mahallesinde Güiahmet cad­desi üzerindedir. Kitabesine göre 708 (1308) yılında Sadreddin Türkbeg tara­fından yaptırılmıştır. Zamanla harap olan kümbet 19S4’te Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce tamir ettirilmiştir. Karanlık adını nereden aldığı ve kimin için yapıldığı bi­linmemektedir. Erzurum Vilâyeti Sai-nâmesi’nde Sadreddin Konevî’nin bura­da medfun olduğu kayıtlıysa da bu doğru değildir. Girişi bugün bir evin bahçesinde kalan yapının doğusunda bir hazîre bu­lunmaktadır.

Küfeki taşıyla inşa edilen kümbet iki katlıdır. Kare planlı bir mumyalıkla (kaide) içten daire, dıştan on iki yüzlü gövdeden oluşan yapının üzeri içten kubbe, dıştan konik bir külahla örtülmüştür. Doğu yö­nünden merdivenle inilen çapraz tonoz­lu mumyalıkta iki mezar yer almaktadır. Üç yönde açılan menfezlerle kuvvetli bir hava akımı sağlanmıştır. Kaideden göv­deye, köşelerin pahlanmasıyla onikigene tamamlanan profilli bir kornişle geçilmektedir. Korniş üzerinden yükselen çif­te sütunçelerle silme kemerlerin çevrelediği yüzler birer sathî niş görünümün­dedir. Gövde kemerlerden itibaren saça­ğa kadar silindirik olarak devam eder. Sa­çağın altında kırmızı taş üzerine işlenmiş geometrik geçme motifli süsleme kuşağı dolanmaktadır. Kuzeydeki kapı ile diğer üç yönde açılan basık kemerli pencereler mukarnas kavsaralı nişler şeklinde dü­zenlenmiştir. Kapının bulunduğu sathî niş kemerindeki kûfî kabartma yazı kıs­men bozulmuştur. Mermere yazılmış üç satırlık asıl tarih kitabesi ise güneydeki pencerenin üstüne yerleştirilmiştir. Ki­tabenin üzerinde daire içinde beş köşeli yıldız meydana getiren monogram biçi­minde bir yazı daha mevcuttur.

Gövde içindeki pencere mukarnaslan kırmızı renkli boya ile çerçevelenmiştir. Güneydeki pencere aynı zamanda mih­rap olarak değerlendirilmiştir. Kuşatma kemerinde çifte rûmîden oluşan ve ucu hilâlle sonuçlanan kabartma bir paimet motifi bulunmaktadır. Kubbe eteğinde mahallî üslûpla işlenmiş kalem işi basit bitki örnekleriyle kandil motifleri yer al­maktadır. Diğer kısımlar sade ve süsle-mesizdir. Yapı içindeki sanduka kaybol­muştur.

Karanlık Kümbet, Anadolu’da Selçuklu ve İlhanlı döneminde yapılan mezar anıt­larıyla aynı özelliklere sahiptir. Kitabede geçen adın okunuşundaki ihtilâfa rağmen üzerinde tarih bulunması benzer türbekümbetlerin tarihlendirilmesi açısından önemiidir. Ayrıca usta imzası olduğu sa­nılan yıldız biçimli yazının da Tercan Ma­ma Hatun Türbesi ile Beyşehir Eşrefoğlu Camii kubbesinde aynen tekrar edilmesi ilginçtir. Erzurum’daki diğer kümbetler­de olduğu gibi zeminden hayli yüksekte bulunan gövdeye giriş kapısına çıkılacak merdiveni yoktur. Mumyalıkta bulunan mezarlar türbe sandukaları gibi örtülü ve bakımlı olup halk tarafından ziyaret edilmektedir.

TDV İslâm Ansiklopedisi