Kale Mescidi/Camii -Erzurum- Hakkında Bilgi, Tarihçe, Mimari, Özellikleri,

Kale Mescidi. Erzurum îçkale’de Saltuklular devrinde inşa edilen mescid.

Saltuklu Emîri Ebü’l-Muzaffer döne­mine (1189-1197) ait olduğu kabul edilen mescid, İçkale’nin güney duvarında yarım silindir bir burca bitişik olarak inşa edil­miştir. 14,70 x 10,60 m. ölçüsünde dikine yerleştirilmiş dikdörtgen plana sahip olup kalenin burcu mihrap nişi olarak düzen­lenmiştir. Kesmetaş malzemenin kulla­nıldığı yapının kuzey cephesi ekseninde bir kapı ile iki yanında birer penceresi var­dır. Duvar yüzeyinden içe çekilen kapının iki yanı sütunçelerle yumuşatılmıştır. Sivri kemerli alınlık altında dikdörtgen açıklıklı kapı basit bir silme ile dikdörtgen çerçeve içine alınmıştır; üzerinde yine dikdörtgen açıklıklı küçük bir pencere mevcuttur. Kapının iki yanında yer alan pencerelerde kapıdaki düzenlemeye benzer detaylar görülmektedir. Yapının doğu cephesinde üst sırada iki, batı cephesinde alt sırada bir, üst sırada iki olmak üzere toplam üç dikdörtgen açıklıklı pencere vardır. Son cemaat yeri bulunmamaktadır.

İçte” L” şeklinde iki kalın paye ile enine iki bölüme ayrılmış olan mekân mihrap önünde kubbeli, giriş önünde ise çapraz tonozludur. Bölümlerin yanlan sivri ke­merli tonozlarla örtülüdür. Sağdaki paye üzerinde basit mukarnaslı bir mihrâbiye vardır. Sivri kemerler üzerinde pandantif­lerle geçişi sağlanan kubbenin eteği iki kademeli olarak daralmakta, mukarnaslı, konsollu olarak dolgulanan bu kademe-lenmenin birincisinde dört adet küçük pencere bulunmaktadır.

Mihrap önü kubbesi dıştan silindirik gövdeli ve konik külâhlı olarak düzenlenmiştir. Silindirik gövde iri silmelerle sivri kemerli on altı bölüme ayrılmış olup bun­ların dördü istiridye kavsaralı nişle süslen­miş, diğerleri sade bırakılmıştır. Konik kü­lahın üzeri silmelerle iki sıra kemerli ola­rak süslenmiştir. Geniş bîr dikdörtgen çerçeve ile sınırlandırılan mihrabın altı­genlerden oluşan bir zencerek bordürle de süslendiği görülmektedir. Geniş ve bü­yük bir sivri kemer içine alınmış olan ve asıl mihrap nişini oluşturan burcun içi sonradan doldurulmuş ve buraya basit mukarnaslı kavsaralı yeni bir niş yerleşti­rilmiştir. Bu nişin üzerine ve yanına baş­ka bir yerden getirildiği anlaşılan Arapça nesih hatlı bir kitabeye ait parçalar yer­leştirilmiştir. Asıl mihrap nişinin iki yanın­da tezyini kemerlerle çevrelenmiş birer kare niş mevcuttur.

İçkale’nin güneybatı köşesinde kesme­taş kaide üzerinde tuğladan silindirik gövdeli bir minare yer almaktadır. “Tepsi minare” adıyla da tanınan bu minare muhtemelen gözetleme kulesi olarak da kullanılmıştır. Kapısı tuğla ile süslenmiş olan minarenin gövdesinde Saltuklu Emî­ri Ebü’l-Muzaffer’in adının geçtiği kûfî hatlı bir kitabe kuşağı vardır. Gövdenin üstünde tuğlaların değişik istifiyle oluşan baklavalı bir düzenleme görülmektedir. XIX. yüzyılda saat kulesi olarak kullanılan minarenin üzerinde bu dönemde yapıl­mış barok galerili bir bölüm bulunmak­tadır.

TDV İslâm Ansiklopedisi