James Bradley kimdir? Hayatı
James Bradley kimdir? Hayatı ve eserleri hakkında bilgi: (1693-1762) İngiliz astronom. Gök cisimlerinin gerçek ve görünen yerleri arasındaki sapıncı keşfetmiş, yer eksenindeki üğrüm, gezegenlerin çapları gibi astronomik büyüklükleri duyarlı olarak ölçmüştür. Mart 1693’de Gloucestershire’ın Sherbourne kasabasında doğdu. Köklü ve asil bir aileye mensuptu. Babası William Bradley’nin geliri sınırlı olduğundan eğitimini Wanstead’de papaz olan dayısı James Pound’ m parasal yardımı ile yürüttü. Aynı zamanda İngiltere’nin önde gelen amatör astronomlarından olan dayısı, Bradley’ye astronomi sevgisini aşılayan kişidir. Bradley Northleach Lisesi’ni bitirdikten sonra 1711’de Oxford Üniversitesi’nde Balliol College’a girdi. 1714’de lisans, 1717’de yüksek lisans derecelerini aldı. 1742’de de Bradley’ye fahri doktor unvanı verildi.
1719’da papaz olan James Bradley, Bridstow Kilisesi’ne atandı. Ancak, dini görevlerinin çok zamanını almamasından yararlanarak sık sık Wanstead’de dayısını ziyaret ederek astronomi gözlemlerine katılmak olanağını bulabildi. Dayısının tanıştırdığı zamanın en büyük astronomlarından Halley’in teşvikiyle 1716’da Mars ve bazı bulutsularla ilgili gözlemlerde bulundu. Bir yıl sonra Halley, Royal Society’den Bradley’nin çalışkanlığını ve yeteneğini dikkate almasını isteyerek, astronomide ondan çok şeyler beklendiğini belirtince, Bradley 1718’de üyeliğe seçildi, üç yıl sonra da Oxford’da profesörlüğe atandı, bunun üzerine dini görevinden ayrılarak yaşamını astronomiye adadı.
1742’de Halley’nin ölümünden sonra, onun da isteğine uyularak Bradley saray astronomu oldu, 20 yıl bu görevi büyük bir başarı ile yürüttü. Saray astronomu olduktan sonra Greenwich Rasathanesindeki aletleri gözden geçirerek hatalarını giderdi. 1742-1750 arasında rasathaneyi baştan başa yenilemişti. 1750’den ölümüne değin 60.000’den fazla yıldız üzerinde yapmış olduğu yoğun gözlemler Greenwich Rasathanesi’nin bugüne dek süregelen dakikliğini sağladı. Yaşamının son yıllarında sağlığı aşırı çalışma nedeniyle bozuldu, 1761’de tamamen çalışamaz duruma geldi. Bir karın iltihabı sonucu 13 Temmuz 1762’de Gloucestershire’ın Chalford kasabasında öldü. Bradley Kraliyet Akademisi üyeliğinden başka, Fransız, Berlin, Bologna, ve St. Petersburg bilim akademilerinin de üyesiydi.
James Bradley’nin en ünlü keşfi, ışığın sonlu hızından dolayı yıldızlardan gelen ışığın sapıncı sonucu yıldızın gerçek ve görünen yerlerinin birbirinden farklı olduğunu bulmasıdır. Bu keşif Bradley’nin çalışkanlığı, dikkati, kavrama yeteneği ve ilk bakışta başarısızlık gibi görünen bir durumu başarıya çevirebilmesinin en iyi örneklerinden biridir. Yer’in Güneş çevresinde dönmesi nedeniyle yıldızlarda yana doğru bir kaymanın görüleceği, bu kaymaların ölçülmesi sonucunda da yıldızların uzaklığının hesaplanabileceği 1669’da Robert Hooke tarafından önerilmişse de, ne Hooke ne de 1725’te yepyeni bir teleskop kullanan Samuel Molyneux(1689-1728) bir sonuç alabilmişlerdi. Zengin bir amatör astronom olan Molyneux, Bradley’yi evine davet ederek ölçümleri birlikte sürdürmelerini sağladı. Önce Gamma Draconis (Draconis) yıldızı üzerinde yapılan gözlemler çok küçük bir kaymanın varlığını ortaya çıkardı. Sürdürülen gözlemler gerek bu, gerekse diğer yıldızların her yıl düzenli olarak bir kayma gösterdiğini, bu kaymanın da paralaks (ıraklık açısı) ya da ışığın atmosferde kırılmasından ileri gelmediğini ortaya çıkardı. Molyneux’un bu gözlemlerden vazgeçmesi üzerine James Bradley 1727 yılında daha büyük bir teleskop yaptırarak gözlemlerini sürdürdü. Bu gözlemlerini açıklamak için birçok hipotez denedi, en sonunda olayın ışığın sonlu hızı ile Yer’in Güneş çevresinde dönmesi sonucu ortaya çıktığını buldu. Bradley bu buluşun geçerliliğini kanıtlamak amacı ile dikkatli bir hesap yaptı. Çalışmasının sonucunu 1729’da Royal Society’ye sundu. Yıldızlarda paralaks olayının sanıldığından çok daha az olduğunu ve Yer’in Güneş çevresinde döndüğünü varsayan Kopernik kuramının ilk gözlemsel ispatını böylece sağlamış oluyordu.
James Bradley 1727’de sabit yıldızların eğim açılarında küçük ve her yıl tekrarlanan bir değişme gözledi. Bu değişim ışığın sapıncıyla da açıklanamıyordu. Bu nedenle, 1723’e değin diğer sabit yıldızları gözlemeye devam etti. Bu değişme nedeninin Ay’ın yer üzerindeki çekim etkisi, Ay’ın yörünge düzlemi ile Yer’in yörünge düzlemi arasındaki açı değişikliğinin Yer ekseninin eğiminde değişiklik yaratması olduğunu tahmin etti. Bu hareket 19 yılda bir yinelendiğine göre bu sürenin sonunda yıldızların eski yerlerine gelmeleri gerekiyordu. Bradley bu gözlemleri 19 yıl sürdürdü ve tahmininin doğruluğunu gördü. 1748’de nütasyon (üğrüm) adını verdiği bu olayı açıklayan bir makaleyi Royal Society’ye sundu. Makalesinde 1727-1747 arasında birçok yıldızın salınım, sapınç ve üğrüm açıları üzerindeki gözlemleri, ayrıca ışığın atmosferde kırılmasına ilişkin bilgiler ve bu kırılmanın basınç ya da ısı ile değişmesi nedeniyle yapılması gereken düzeltmeler yer aldı.
James Bradley, Güneş sistemindeki gezegenler üzerinde de dikkatli gözlemler yaptı. Dayısıyla birlikte 1719’da Mars ile ilgili gözlemlerinin yardımı ile Güneş paralaksı (bir noktanın birbirinden farklı iki yerden gözlenmesi sonucunda ortaya çıkan açı farkı) değerini duyarlı bir şekilde ölçtü. Birçok kuyrukluyıldızın yörüngesini saptadı. Jüpiter’in parlak uydularından birinin tutulma zamanları arasındaki farktan yararlanarak Lizbon ve New York’un enlemlerini hesapladı. 1730’da Satürn’ün çevresindeki halka sistemini gözledi. Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn gezegenlerinin ve Satürn’ün çevresindeki halka sisteminin çaplarını ölçme yolunda önemli adımlar attı. Bu çapların ölçümü 150 yıl sonra çok daha iyi aletlere sahip olan astronomlar için bile güç bir iş olmuştur.
James Bradley’nin saray astronomu olarak önemli görevlerinden biri de zamanı duyarlı olarak ölçmekti. Bu amaçla Londra’da bir saniyeyi duyarlı olarak ölçen bir saati Jamaika’ya gönderdi, burada, Ekvator’ un kutuplara göre kabarık olması nedeniyle saatin günde 1 dakika 58 saniye geri kaldığı gözlendi. Bradley, Newton’un kütleçekim kuramından aynı sonucu bulduğu gibi, daha sonra bütün enlemler için salınımını 1 saniyede tamamlayan sarkaçların uzunluğunu gösteren bir çizelge hazırladı. Bir diğer başarısı da Greenwich’in enlemini duyarlı bir şekilde tayin etmesidir. Bulduğu değer gerçek değerden 1,3 saniye fazla olup kendisinden sonra çalışan iki astronomun ölçümlerinden daha hassastı.
Greenwich Rasathanesi’nin bir diğer görevi de denizde enlem ve boylamların sağlıklı olarak saptanması için yöntemler geliştirerek uzun deniz gezilerinin güvenliğini sağlamaktı. Bradley manyetik gözlemlerin önemini anlayarak yeni manyetik aletler geliştirdi. Denizde boylamı bulmak için Tobias Mayer’ in geliştirdiği Ay çizelgesini inceleyerek Greenwich’ te yaptığı birçok gözlem ve hesap sonucu denizde boylamı 1/2 derece duyarlılıkla veren bir çizelge hesapladı; ancak bu çizelgenin beklenen duyarlılığı sağlamaması üzerine yeniden düzeltmeler yaptı.
James Bradley özgün bir düşünür, usta ve dikkatli bir gözlemci ve pratik buluşları olan bir astronomdu. Aletlerindeki ölçüm hatalarını büyük bir dikkatle incelemiş, bu hataların giderilmesi ve aletlerin duyarlı bir şekilde ayarlanması için çok uğraşmıştır. Yıldızlara ilişkin gözlemleri, bu hareketlerin uzun vadeli incelenmesi için bir başlangıç noktası oluşturmuş, bu nedenle de değeri zaman geçtikçe artmıştır. Sapınç, salınım ve kırılma ile ilgili çalışmaları, kendinden sonra gelen astronomlara yıldızların yerini, uzaklığını ve hareketlerini ölçme konularında temel bilgi ve yöntemler sağlamıştır.
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, 19. cilt, Anadolu yayıncılık, 1984