İtil Bulgarları Devleti/Hanlığı Tarihi, Özellikleri,

İdil Bulgar Hanlığı. İslâmiyet’i resmî din olarak kabul eden ilk Türk devleti (X-XV. yüzyıl).

İtil (Volga) nehrinin orta havzasında ku­rulduğundan, diğer Türk Bulgar devletle­rinden ayırt edilebilmesi için nehrin ma­hallî söylenişi olan İdil kelimesiyle birlikte zikredilen hanlık en uzun ömürlü Türk devletlerinden biridir. Bulgarlar’ın en es­ki ataları, Ogur (Uğur) adıyla anılan Batı Türk boylarının bağîı olduğu kitlelerdir. Büyük Hım İmparatorluğu zamanında Ural dağlarının doğusunda yaşayan bu kitlelere eski Çinliler Ting-ling diyorlardı. Bu kelimenin Türkçe “Tiyinli” (sincaplı) mâ­nasına geldiği ileri sürülmektedir. Nite­kim bu bölge tarih boyunca sincap, sa­mur, kakım gibi av hayvanları ile meşhur olmuştur. Batı Hun Devleti zamanında (374-469) Ogur Türkleri’nin Beş-Ogur, Altı-Ogur, On-Ogur, Otuz-Ogur, Sar-Ogur (Ak-Ogur) gibi boylan Karadeniz’in kuze­yinde yaşıyordu. Bu boylar tamamen Ba­tı Hun Devleti’ne bağlıydı. Batı Hun Dev­leti yıkılınca Attilâ’nın küçük oğlu İme, kendisine bağlı Hun boylanyla Orta Avru­pa’dan Karadeniz’in kuzeyine döndü. Söz konusu boylar bu bölgedeki Ogur boyla-rıyia karışarak Bulgar adını aldılar. VI. yüzyılın son çeyreğinde Batı Göktürk Dev-leti’nin hâkimiyeti altına giren Bulgarlar bu devletin yıkılmasından (630) sonra başbuğları Kurt (Kuvrat) idaresinde Büyük Bulgar Devîeti’ni kurdular. Bizans ve Ermeni kaynaklarında Magna Bulgaria (Büyük Bulgaristan) veya muhtemelen eski adlarından dolayı Patria Onoguria (On-Ogur yurdu) diye adlandırılan bu devlet uzun ömürlü olamamış, kurucusu Kurt’un 665’te ölümünden sonra Hazar Hakanli-ğı’nın saldırıları sonucu yıkılmıştır.

Kurt’un oğullarından Bat-Bayan’ın li­derlik ettiği bir kısım Bulgarlar. Kafkas­ya’nın kuzeyinde kalarak Hazar Hakanlı-ğı’na tâbi oldular. Bugün Kafkasya’nın ku­zeyinde yaşayan Bolkarlar’ın onların deva­mı olduğu bilinmektedir. Kurt’un diğer oğlu Asparuh (İsperih, Esperih), kendisine bağlı boylarla birlikte batıya yönelerek Tuna nehri boyuna geldi. Balkanlar’ı ele geçirerek 681 yılında Tuna Bulgar Devle-ti’ni kurdu. Yaklaşık iki yüzyıl Türk karak­terini koruyarak varlığını devam ettiren Tuna Bulgar Devleti, zamanla Slav nüfu­sunun içinde eriyerek hem Slavlaştı hem de Hıristiyanlığın etkisine girdi. 864’te hükümdarları Boris (Pars) Han’ın Hıristi­yanlığı resmen kabul etmesinden sonra tamamen Türk özelliğini yitirdi.