İsazade Tarihi Kitabı, Konuları, Özellikleri, Hakkında Bilgi
1654-1693 yıllarını içine alan Osmanlı tarihi.
Müellifin kimliği hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. îsâzâde olarak tanınmakla beraber adı tam olarak tesbit edilememiştir. Naîmâ ve Uşşâkîzâde İbrahim îsâzâde Târihi’nden bahsetmiş, ancak yazarının künyesini vermemişlerdir. Eserin zahrında “Üsküp kadılığından azledilmiş îsâzâde Abdullah Efendi’nin tarihleridir” denilerek adının Abdullah olduğu belirtilmiş ve birçok eserde böylece kabul görmüşse de bu bilginin doğruluğu şüphelidir, îsâzâde Abdullah Efendi ile ilgili olarak ilmiye mesleğinde kazaskerlik rütbesini kazandığı veya Şam’da müderrislik yaptığı ve Medine kadısıyken 1163 (1750) yahut 1168’de (1755) vefat ettiği kaydedilir. Bununla birlikte 1750 veya 1755’te öldüğü belirtilen bir kişinin yazdığı eserin 1128’de (1716) vefat eden Naîmâ’ya ve 1136’da (1723-24) vefat eden Uşşâkîzâde’ye kaynaklık etmesi mümkün değildir; dolayısıyla îsâzâde’nin hayatıyla ilgili olarak Mehmed Süreyya ve Mehmed Tâhir beylerin verdiği bilgilerin ihtiyatla karşılanması gerekmektedir. Bu konuda şimdilik söylenebilecek olan husus, îsâ Efendi’nin (ö. 1093/1682),tarihin yazımına belki de kayınpederi Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’ye özenerek veya onun teşvikiyle bizzat başlamış olduğu, fakat eserin büyük bir kısmının, çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra Süleymaniye müderrisliğinden Selanik kadılığına geçen, azledilmesinin ardından 1100’de (1689) vebadan Ölen ve iyi bir şair olduğu belirtilen oğlu îsâzâde Mehmed Aziz tarafından kaleme alındığıdır. Kitapta bunu ihsas ettirecek noktalar bulunmaktadır. Öte yandan eserden îsâzâde Târihi şeklinde bahseden ve nakillerdebulunan üşşâkizâde’nin, Mehmed Aziz Efendi’nin biyografisini verdiği kısmın yan sayfa kenarındaki başlığı îsâzâde olarak belirtmesi de ayrıca dikkat çekicidir. Vefatından sonra oğulları, muhtemelen bunlardan biri olan ve 1168’de (1755) vefat eden Abdullah Efendi tarafından bir müddet daha devam ettirilen eserin bundan dolayı onun adıyla tanındığı düşünülebilir.
1065-1104 (1654-1693) yılları arası olaylarını ihtiva eden ve özel bir adı olmayan eserin bilinen tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. 138 varaktan oluşan bu yazma bizzat müellifi tarafından temize çekilmiş, fakat yapılan ilâvelerle tekrar müsvedde haline gelmiştir. Eser önce J. Strauss tarafından Almanca’ya çevrilerek incelenmiş (Berlin 1991), ardından Ziya Yılmazer tarafından neşredilmiştir (İstanbul 1996). Klasik Osmanlı tarihçiliği anlayışına uygun olarak yazılan îsâzâde Târİhi’nde olaylar yıl yıl ele alınmış ve her yılın sonuna vefeyât bendi eklenerek o yıl içinde ölen ünlü zevattan da kısaca söz edilmiştir. Eserin başlıca konuları, Köprülü Mehmed Paşa’nın sadrazamlığı zamanında Venedik donanmasının Çanakkale Boğazı önlerinden uzaklaştırılması, Abaza Hasan Paşa isyanı ve bunun bertaraf edilmesi, Eflâk isyanının bastırılması ve Varak Kalesi’nin fethi; Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın Uyvar Seferi, Vasvar Antlaşması. Serdar Sarı Hüseyin Paşa’nın Hotin’deki mağlûbiyeti. Şehzade Mustafa ve Ahmed’indüğünleri. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın 1678 Cehrin Seferi, IV. Mehmed’in hal’i ve yerine II. Süleyman’ın tahta çıkarılması gibi olaylardır. Ayrıca azil ve tayinler, zelzele, fırtına, yangın, ay ve güneş tutulması, elçi geliş ve gidişleri, Kırım Hanlı-ğı’yla ilgili haberler eserin diğer konularını teşkil etmektedir.
Eserin başlıca kaynakları Mehmed Ha-lîfe’nin Târîh-i Gılmâmsi, Karaçelebizâ-deAbdülazizEfendi” ebrâfı ve Kâtib Çelebi’nin Tuhfetü’1-ki-bârfî esfâri’l-bihârdr. Özellikle orta ve son kısımları orijinal olarak görünmektedir.
îsâzâde Târihi’nm, daha sonra yer yer ismen belirtilerek Naîmâ ve Uşşâkizâde İbrahim Efendi tarafından kaynak olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın eserden istifade ettiği belirtiliyorsa da iki eser arasındaki ilişkinin ortak bir Kaynağı kullanmaktan ileri gelmiş olması daha muhtemeldir.
TDV İslâm Ansiklopedisi