İkrime hayatı ve Tefsiri
İkrime hayatı ve Tefsiri: (Ö. 107/725) Mekke ekolünün en mühim mümessillerinden ve İbn Âbbas’ın öğrencilerinden biri de İkrime’dir. İbn Abbas’ın mevlâsıdır. Aslen Mağribli birBerberidir. Ebû Abdillah diye künyelenir. Abdullah b. Abbas, Âişe, Ebû Hureyre, Abdullah b. Ömer’den rivayette bulunmuştur. Tabiilerden, eş-Şa’bi, İbrahim en-Neha’i, Muhammed b. Sîrin, Câbir b. Zeyd, Eyyûb, Ebû Bişr, Âsim el-Ahvel, Hâlid el-Hazzâ, Dâvûd b. Ebî Hind, Abbâd b. Mansûr ve daha pek çok kişi ondan ilim almıştır. Ikrime, Basra’da Hasîn el-Anburî’nin kölesi iken, İbn Abbas Alî b. Ebi Tâüb’in valisi olarak Basra’ya geldiğinde, Hasîn tarafından İbn Abbas’a hediye edilmiştir. Şehr b. Havşeb, İkrime bu ümmetin âlimidir, demektedir.
Ikrime, İbn Abas’ın sağlığında fetva vermeye başlamıştır. İbn Abbas’tan tefsir rivayet edenlerden biri de İkrime’dir. Leh ve aleyhinde çeşitli haberler vardır. Bizzat kendisi kırk sene müddetle, ilim taleb ettiğini ve İbn Abbas’ın, ayağına bukağı vurup, Kur’ân ve sünneti talim ettiğini zikreder. İbn Ebî Zi’b, Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Ma’in ile Buhâri onu tevsik etmişlerdir. İmam Mâlik ve Müslim, Hâriciliğe meylettiğinden dolayı ondan içtinab etmişlerdir. Süfyân es-Sevrî, tefsiri şu dört şahıstan almamızı tasiye etmektedir: Sa’id b. Cübeyr, İkrime, Mücâhid ve ed-Dahhâk. Sallâm b. Miskîn, Câbir b. Zeyd ve Katâde de “İkrime tefsirde insanların en âlimi idi”, demektedirler. Sa’id b. Cübeyr’e senden daha âlim bir kimse bilir misin diye sorduklarında, İkrime diye cevap vermiştir. Kendisinin “iki kapak arasındaki Kur’ân’ı tefsir ettim”, gibi ifadeleri ile Sa’id b. Cübeyr’in onu övmesi onun tefsirdeki yerini göstermektedir. eş-Şa’bî, Allah’ın Kitabı’nı İkhme’den başka İyi bilen kimse kalmadı derken, onun yalancı olduğunu ifade edenler de vardır. Vuheyb’den nakledilen bir haberde, Yahya b. Sa’id el-Ensârî, İkrime hakkında “Kezzâb” demekte, Sa’id b. Müseyyeb ise kölesine “İkrime’nin, İbn Abbas namına yalan söylediği gibi, sen de bana yalan isnad etme” diye ihtar etmektedir. Birisi Sa’id b. Müseyyeb’e bir âyet hakkında sorunca, Kur’ân’dan bana bir şey sorma, soracağın şeyi, Ikrime’yi kastederek, kendisine hiç birşeyin gizli olmadığını zannedene, sor derdi. Abdullah b. Haris, İbn Abbas’ın oğlu Ali’ye gittiğimde, İkrime’yi kapı yanında bağlanmış gördüm, Mevlanız burada ne yapıyor, diye sorduğumda; o, babam hakkında yalan söylüyor, dediğini nakleder. İkrime aleyhine söylenen bu sözlerin, onun Hâricilerin görüşünü savunmuş olmasından ileri geldiğizikredilir, İbn Hallikân:
“O, hâricilerin görüşüne sahip olduğundan, insanlar onun hakkında dedikodu yaptılar” demektedir. ez-Zehebi ve diğerleri, onu hâricilerin, Harûriyye, Sufriyye ve hattâ Ibâdiyye kollarına mensubiyetine delâlet eden rivayetleri zikretmişlerdir. İbn Ebi Hatim, Ali b. el-Medînî’den naklen verdiği bir haberinde anlatıldığına göre, İkrime, Amr’ın babası Abdullah’a gelir. Amr’da onun kitaplarından istinsah eder. Daha sonra, yazdığı şeylerden, İkrime’ye sual sormaya başlardı. İkrime bu suallerin kendi kitabından olduğunu anlayınca:
“Görüyorum ki, daha senin bunlara aklın ermiyor”, diye tarizde bulunurdu. Bu haberden onun kitap sahibi olduğu anlaşılmaktadır.
İbn Abbas vefat ettiğinde, İkrime köle idi. Onu Hâlid b. Yezid b. Muaviye, Ali b. Abdillah b. Abbas’tan 4000 dinara satın aldı. Bunu İkrime işitince, Ali’ye geldi ve
“Beni 4000 dinara mı sattın” dedi. O da
“Evet” dedi. Bunun üzerine İkrime,
“Demek babanın ilmini 4000 dinara sattın” deyince, Ali, Hâlid’e gitti ve durumu anlatarak, aralarındaki satış akdini feshettiler. Sonra da Ali onu kölelikten âzad etti. Sallâm b. Miskîn, İkrime tefsiri en iyi bilendir, demektedir. Eyyûb’dan nakledildiğine göre, İkrime ona,
“Beni arkamdan yalanlayanları gördün mü, beni yüzüme karşı yalanlayamıyorlar. Yüzüme karşı yalanladıkları zaman, andolsun ki beni yalanlamış olurlar,” diyerek, hakkında söylenilenleri duymuş olduğunu ifade etmektedir. Eyyûb’a, İkrime’nin müttehem olup olmadığı sorulduğunda, susmuş ve kendisinin onu itham etmediğini söylemiştir. İnsanların, ondan ilim almak için etrafında halkalar teşkil ettiğine dâir haberler mevcuttur. Eyyûp onun Basra çarşısında merkebine binmiş olduğu halde etrafında toplananların onların suallerini cevaplandırdığını nakletmektedir. Eyyûp,
“İnsanlar ona sorardı ben de onları ezberlerdim,” demektedir. Eyyûb’dan yine şöyle bir haber nakledilir: “
Bir gün İkrime bize geldi. Ev tıklım tıklım insanlarla doldu.” Haberler, İkrime’nin Horasan’a, Semerkand’a Merv’e ve Nîysabur’a kadar gittiğini, beldeden beldeye dolaştığını kaydetmektedirler. Ölümü hakında ihtilaf edilmiştir. Kızından rivayet edildiğine göre 80 yaşında 105 senesinde vefat etmiştir. 106-107 senelerinde öldüğüne dâir rivayetler de vardır.
Daha önce haklarında bilgi verdiğimiz Sa’id b. Cübeyr ve Mücâhid ile muasır ve aynı ekolün mensubu olan İkrime de bu iki şahsın taşıdığı tefsir özelliklerini taşımaktadır. Garib ve anlaşılması güç olan kelimelerin izahında, müphemâtı açıklama hususunda, bazı fıkhî meselelerde ve naklî tefsirin diğer hususlarında,İkrime’ye Taberi Tefsiri’nde veya diğer naklî tefsirlerde sık sık rastlamak mümkündür. Şimdi ondan bazı tefsir örnekleri vermeye çalışalım.
Burada müphem oian karyenin Antakya olduğunu belirtmektedir. Meryem’in annesinin isminin “Hanne” olduğunu söylemektedir.
İkrime, el-Hurûf el-Mukatta’ayı, yemin olarak kabul etmekte ve Allah’ın onlarla yemin ettiğini söylemektedir.
Bu haberde İkrime “Ra’d” kelimesini, bulutları toplayan melek olarak vasfetmektedir.
İkrime “Allah’a eş koşmayın” âyetini açıklarken “eğer köpeğimiz olmasaydı, muhakkak eve hırsız girerdi” gibi sözlerin dahi şirk içinde mülahaza edilebileceğini belirtmektedir.
İkrime, kötü hareketleri yüzünden gazab üstüne gazaba uğrayan kimselerin, Hz. İsâ ve Hz. Muhammed’e inanmamakla bu cezaya uğradıklarını ifade etmeye çalışmaktadır.
Hakkındaki bazı haberlere rağmen, İkrime’yi rivayetlerinde emin, öğrenme hırsına mâlik, Allah’ın Kitabını anlayışı tam, İbn Abbas’ın ilmine mirasçı olan bir şahsiyet olarak görebiliriz.
Kaynak: Tefsir Tarihi, İsmail Cerrahoğlu, Fecr Yayınevi