İbrahim Müteferrika

İbrahim Müteferrika (1674; Kaloşvar, Erdel Prensliği – 1745, İstanbul), Macar asıllı Osmanlı müteferrika, matbaacı, yayımcı, yazar ve çevirmen. Osmanlı devletinde basımevi kurup Türkçe kitap yayımlayan ilk kişidir.

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Matbaa denilince akla ilk gelenlerden biri olan İbrahim Müteferrika 1674 yılında Macaristan’ın Kaloşvar şehrinde doğdu. Üniteryen bir Macar olan Müteferrika,^[1][2] Türkler tarafından esir olarak İstanbul’a getirildi. Burada Müslüman oldu ve müteferrikalık yaptı. “Müteferrika”, sarayda padişah veya vezirlerin işlerine bakan görevlidir Başka diller de bilmesinden dolayı yabancı devletlerle iletişim kuran heyetlerde bulundu. Geçici bir süre için Türkiye’ye davet edilmiş olan Macar beyi Ferenc Rakoczi’nin hizmetine verildi. Macaristan’daki öğrenimi sırasında basım ve hak işlerini de öğrendiğinden matbaa kurmak istedi ve 1719-1720 yılları arasında matbaayı kurmayı başardı. 1719 yılında ilk kez Marmara Denizi haritasını basmayı başardı. 1745 yılında vefat etmiştir.

Matbaacılığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından 1720 yılında Paris’e elçi olarak gönderilen Yirmisekiz Mehmed Çelebi yanında oğlu Mehmed Said Efendi’yi de götürmüştü. Yirmisekiz Mehmet Çelebi, sefaretnamesinde Fransa’ya yönelik çok önemli bilgileri verirken, oğlu da boş durmamış ve birçok yeniliğin Osmanlı İmparatorluğuna taşınmasını sağlamıştır. Mehmet Sait Efendi Paris’te iken bir matbaaayı da ziyaret etmiş ve İstanbul’a dönüşünde bu konuda çalışmaya da karar vermişti. İbrahim Müteferrika, İstanbul dönüşü Mehmet Sait Efendi ile tanıştıktan sonra beraberce bir matbaa kurmak için çalışmalara başladılar. Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa onların düşüncelerini destekledi. Matbaanın açılmasına ancak dini olmayan eserler basmak şartı ile izin verildi ve Şeyhülislâm Abdullah Efendi’den dinle ilgili olmayan eserlerin basılabileceği yönünde bir fetva, III. Ahmet’ten de uygunluk fermanı aldılar. 16 Aralık 1727 tarihinde Darü’t-Tıbâati’l Amire adlı ilk matbaanın kurulmasına başlanıldı ^[3].Makina ve Latin alfabesi kalıpları yurtdışından getirtildi. (Arap alfabesi kalıplarının kaynağı ise açık değildir ve Müteferrika tarafından yapıldığına dair bulgular vardır.^[4]) Yalova’da bir kâğıt fabrikası (Kağıthane-i Yalakabad) kuruldu.^[5]. 1729 da matbaanın ilk basılan kitabı Vankulu Lügatı oldu. Ardından tarih ve coğrafyayla ilgili ve sözlük olan 16 eser daha yayımladı ve bastığı toplam eser sayısı 17’yi, cilt sayısı ise 22’yi buldu.^[6]

Müteferrika tarafından basılan özgün yapıtlar Yalova’da bulunan İbrahim Müteferrika Kağıt Müzesi’nde sergilenmektedir.

Matbaada basılan kitaplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Matbaada basılan ilk kitap Vankulu Lugatı idi. 500 adet basılmıştı. Bu kitapların tamamı satıldı. Daha sonra Tuhfetü’l-Kibār, Tārīh-i Seyyāh, Hindi’l-Garbī, Tārīh-i Tīmūr, Tārīhü’l-Mısır, Gülşen-i Hulefā, Grammaire turque, Usūlü’l-Hikem gibi kitaplar basıldı. Bunlardan Grammaire turque, Usūlü’l-Hikem ve Tārīh-i Rāşid/Çelebizāde kitaplarının çoğu satıldı. Toplamda basılan 9700 kitaptan 6724’ü (%70) satılmıştı.^[7]

İbrahim Müteferrika kurduğu matbaasında ömrü boyunca toplam 17 ayrı kitap basmıştır:

1. Kitab-ı Lügat-ı Vankulu (Sihah El-Cevheri), 2 cilt halinde, 1729
2. Tuhfet-ül Kibar fi Esfar el-Bihar, 1729
3. Tarih-i Seyyah, 1729
4. Tarih-i Hind-i Garbi, 1730
5. Tarih-i Timur Gürgan, 1730
6. Tarih-I Mısr-i Kadim ve Mısr-i Cedid, 1730
7. Gülşen-i Hülefa, 1730
8. Grammaire Turque, 1730
9. Usul el-Hikem fi Nizam el-Ümem, 1732
10. Fiyuzat-ı Mıknatısiye, 1732
11. Cihan-nüma, 1732
12. Takvim el-Tevarih, 1733
13. Kitab-ı Tarih-i Naima, 2 cilt halinde, 1734
14. Tarih-i Raşid, 3 cilt halinde, 1735
15. Tarih-i Çelebizade, 1741
16. Ahval-i Gazavat der Diyar-ı Bosna, 1741
17. Kitab-ı Lisan el-Acem el Müsemma bi-Ferheng-i Şuuri, 2 cilt halinde, 1742

Bu kitaplardan Tarih-i Çelebizade ‘nin pek çok nüshası Tarih-i Raşid ‘in üçüncü ve son cildinin arkasına eklenip ciltlenerek beraber satıldığı için, bazı kaynaklar hataya düşerek Müteferrika’nın bastığı kitap sayısını 16 olarak göstermektedirler. Basılan kitapları çoğunlukla Kethüda, Mektupçu, Çavuşbaşı gibi Osmanlı Bürokrasisi ve Şeyhülislam, Kadı v.b. satın almıştır. Özellikle ilmiye sınıfından kişilerin kitapları alması ulemanın matbaaya karşı olmadığını göstermektedir. Buna karşın satış adetleri çok düşük kaldığından İbrahim Müteferrika , latince olarak bastırdığı kataloglarla Avrupa’nın değişik yerlerinde kitaplarını satmaya çalıştı. Örneğin Grammaire Turque den 200 adedini Cizvit Mektebine, peşin fiyatı 3 kuruş iken toptan 2,5 kuruşa satmıştır ^[8].

Ölümünden sonra matbaa[değiştir | kaynağı değiştir]

Devlet görevi nedeniyle bir süre sonra Mehmet Said Efendi matbaadan ayrıldı ve İbrahim Müteferrika tek başına matbaayı idare etmeye başladı. Bu süre içinde en çok kalifiye eleman bulma sıkıntısı yaşanmaktaydı. 1747 de İbrahim Müteferrika’nın ölümünden sonra matbaanın işletme izni Rumeli kadılarından İbrahim Efendi ile Anadolu kadılarından Ahmed Efendi’ye verilmiştir. Bu ikili sadece 1757 de bir tek kitap basabildi, bu da Müteferrika tarafından basılan Vankulu Lûgatı’nın ikinci baskısıydı. Bu tarihten sonra matbaa 1784’e kadar hiçbir faaliyette bulunamadı.

Matbaanın Osmanlı İmparatorluğu’na geç gelmesinin nedenleri olarak, günah olduğu, İstanbul’daki 90.000 hattatın buna engel olduğu gibi nedenler öne sürülmektedir. Ancak elimizde matbaanın günah olduğuna dair herhangi bir fetva ya da kanıt yoktur. 90.000 hattatın engel olduğu ise inandırıcı değildir. Çünkü o tarihlerde İstanbul’da bütün esnafların toplamı bile bunun çok altındadır. Zaten eğer böyle olsaydı kitaplıkların yüzbinlerce yazma eser ile dolu olması gerekirdi. Matbaanın geç gelmesi tartışılırken esas sorulması gereken soru “Geldi de Ne oldu ?” sorusu olmalıdır. Osmanlılarda matbaanın faaliyete geçtiği 18. YY da Japonya’da 10.000 çeşit kitap, matbaanın yeni kullanılmaya başlandığı 15. YY da Avrupa’da 30~35.000 çeşit kitap basılmışken Osmanlılarda matbaanın aktif olduğu 65 senede sadece 50 çeşit kitap basılabilmiştir.

Telif eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Risâle-i İslamiyye, 1710 EsadCosan Mahtut/Hatt
• Vesilet-üt-Tıbâa, 1726
• Usul el-Hikem fi Nizam el-Ümem, 1732

Tercüme eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fiyuzat-ı Mıknatısiye, 1732

Hakkında hazırlanmış eserler[değiştir | kaynağı değiştir]

• İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni 1726-1746, Orlin Sabev, Yeditepe Yayınevi, 2006, ISBN 97899756480427.
• Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, Franz Babinger, Çev: Nedret Kuran Burçoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Mart 2004, ISBN 979-975-333-179-0.
• İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, Hüseyin Gazi Topdemir, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002, ISBN 975-17-2863-0.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Matbaacılık

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• “İbrahim Müteferrika”.A’dan Z’ye TARİH ANSİKLOPEDİSİ.(1984).Serhat Yayınevi.491

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikisöz’de İbrahim Müteferrika ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

• İbrahim Müteferrika Sitesi (Macarca) (İngilizce) (Türkçe)
• LiteraTurca Sitesi’ndeki Ibrahim Müteferrika Bölümü (Almanca)
• Osmanlı Tarihçileri veritabanı “İbrahim Müteferriqa” maddesi (İngilizce)
• İ. Kalaycıoğulları, Y. Unat, Kopernik Kuramının Türkiye’deki Yansımaları Eylül 2004, Kayseri, Turkiye
• Yardımcı Doç. Dr. N. Serpil ALTUNTEK’in makalesi
• Early Ottoman Printing: The Müteferrika Press (İngilizce)
• Türkiye Dil ve Edebiyat Derneği makalesi