İbn-i Şatır Hayatı, Eserleri (İslam Filozofları)

uzay_1.png” border=”0 İbn-i Şatır Şam’da yetişen büyük astronomi alimidir. İsmi, Ali bin İbrahim bin Muhammed el-En­sari olup, künyesi Ebü’l-Abbas; lakabı Alaed­din’dir. İbn-i Şatır diye meşhur oldu. 1304 (H.7O4) senesi Şaban ayında Şam’da doğdu. Altı yaşında babasını kaybetti. Yetiştirilmesi için dedesi tara­fından amcasının yanına verildi.Amcasının ya­nında fildişinden ve odundan kakmacılık sanatını öğrendi. Bu sebepten muta’im lakabım aldı. Bu sa­nat sayesinde çok zengin oldu. Astronomi, geo­metri ve yıldızlarla ilgili bilgileri, Ebü’l-Hüseyin bin Hasan Şatır’dan öğrendi. İlim öğrenmek için Kahire Ve İskenderiye’ye gitti. Buralarda yüksek matematik tahsili yaptı. Geometri ve hesap ilim­lerinde üstad oldu. Sonra astronomi ilmi ile uğraştı ve bu sahada zamanın en büyük alimi oldu. Tah­silini tamamladıktan sonra Halep’e döndü, sonra Şam’a yerleşti. Ömrünün sonuna kadar Şam’daki Emevi Camiinde muvakkit (namaz vakitlerini dü­zenleyen) ve baş müezzin olarak çalıştı. 1375 (H.777) senesi Ağustos ayında Şam’da vefat etti.

Zamanla astronomi ilminde söz sahibi olan İbn-i Şatır, birçok rasat ve hesap aleti keşfetti. Bu aletlerin yapılış ve kullanılışları hakkında kitaplar yazdı. Usturlab adlı astronomi aletini geliştirdi. Güneş saatleri üzerinde durdu.

Batlemyüs tarafından ortaya atılan merkezleri birbirinden farklı daireler üzerinde hareket modeli­ni terk ederek, bir ucu gözetleyende diğer ucu gök cisminde olan hareketli vektör modelini kabul etti.

İbn-i Şatır, Batlemyüs’ün öne sürdüğü dünya merkezli gezegenler sisteminin hatalı olduğunu gösterdi. Batlemyüs, gök cisimlerinin yirmi dört saatte bir dünya etrafında döndüğünü sanıyor ve nazariyesini buna göre düzenliyordu. İbn-i Şatır’a gelinceye kadar bütün Avrupa alemi böyle inanıyor ve Batlemyüs nazariyesinin tartışma kabul etmez derecede doğru olduğunu sanıyordu. Ünlü Müslüman ilim adamı İbn-i Şatır, uzun seneler süren astronomik gözlemler neticesi, Batlemyüs nazariyesinin doğru olmadığını ispatladı. Bu konuda şöyle demektedir:

“Gezegenler, gök cisimleri, yıldızlar, Batlemyüs’ün tasarladığı düzende seyretmiyor. Ma­demki, bütün gök cisimleri, gezegenler doğudan batıya doğru dönmektedir, güneş de bunlardan bi­ri olduğuna göre, doğuş ve batış vakitleri niçin değişiyor? Bundan da öteye, bu sistemde görünüp, kaybolan yıldızlar da var… İşte netice itiba­riyle dünya ve gezegenler, güneş etrafında mun­tazam olarak dönmektedir. Ay da dünya etrafında dönmektedir. ”

Bu sözleriyle İbn-i Şatır güneş merkezli sistemin kurucusu oldu.

Daha sonra yıldızların yerlerini, hareketlerini ve bunlar ile ilgili hususları rasad etti ve yaptığı hesapları doğru bir şekilde topladı. Yıldızların yerle­rinin bulunmasını için takvime göre düzenledi. Aynca, episaykıl sistemin yarıçaplarını, yıldızların en uzak ve en yakın olanlarına merkezler tespit ve tayin ettikten sonra kullandı. Güneşin episaykılının yarıçaplarını, ayın ve yeryüzüne en uzak, parlak ve karanlık yıldızların yarıçaplarını hesap ederek bu hesaplara uygun olarak yaptığı astronomik çalış­maları, rasat ve hesap ile elde ettiği neticeleri dü­zenli bir şekilde cetveller haline getirdi.

İbn-i Şatır’ın eserlerinden birçok Müslüman ve batılı ilim adamı faydalanmış ve tesiri altında kal­mıştır. Bunların başında Kopernik gelir. İbn-i Şa­tır’ın ve Kopernik’in modellerinin mukayeseli karılaştırması sonunda, Kopernik’in, Nasıruddin Tu­si, İbn-i Şatır ve Meraga alimleri topluluğundan ne kadar etkilendiği araştırılmış ve şu hususlar tespit edilmiştir:

1. Kopernik: İbn-i Şatır’ın ve Meraga alimle­rinin kullandığı sabit açısal hızla dönen vektör modelini aynen benimsemiştir.

2. Kopernik’in merküri modeli, İbn-i Şatır’ın­kinin aynı olup, sadece vektör uzunluklarında kü­çük farklar bulunmaktadır.

3. Kopernik’in ay hareketini açıklayan mode­li, İbn-i Şatır’ınkinin tamamen aynısıdır.

4. Kopernik, İbn-i Şatır gibi merküri mode­linde, Tusi’nin Tezkire’de verdiği hareket biçi­mini kullanmaktadır. Tusi’nin bu maksatla ispat et­tiği teoreme ait şekil,Kutbuddin ve Kopernik’in kitaplarında aynen vardır.

Kopernik’ten bir süre sonra gelen ünlü İtalyan bilgini Galileo da, İbn-i Şatır’a ait ilmi nazariyeler ışığında yetişerek ilk teleskopu yapmıştır. Böy­lece o, bu alet vasıtasıyla gök cisimlerini, gezegen ve yıldızları inceliyor ve İbn-i Şatır’ın ortaya koy­duğu nazariyeleri teker teker ispat ediyordu.

Batı ve İslam aleminde tesiri büyük olan İbn­-i Şatır, ancak 20. asrın ortalarında tanınabilmiştir. Tam beş asır boyunca, onun nazariyeleri ve başa­rıları, Kopernik’e mal edilmiş ve öğretilmiştir. İbn-i Şatır’m eserleri incelendiğinde, Kopernik’in olduğu kabul edilen başarıların bir çoğunun bu büyük fen bilginine ait olduğu gün gibi ortaya çı­kar.

Eserleri:

İbn-i Şatır, yaptığı rasat ve çalışmalarını çeşitli eserlerde topladı otuza yakın eseri varsa da bun­lardan çoğunun nerede olduğu henüz bilinme­mektedir.

1) Zicu Nihayet-il-Gayat fil-A’mal-il-Fele­kiyyat, 2) Risale fi Ta’lik-il-İrşad, 3) Risale fi Ni­hayet-is-Süal fi Tashih-il-Usul, 4) Ez-Zic-ül­-Cedid, 5) Kitabu Eşi’at-il-Lami’a fil-Ameli bil­ Alet-il-Cami’a, 6) Kitab-ul-Muhtasar fis-Se­mar-il-Baliga, 7) Risale an izah -il-Musayyib fil-Ameli Bir-Rub’il-Müceyyeb, 8) Ercüzetün fil-Kevakib, 9) Risaletün fi Sun’il-Usturlab, 10) Kitab-ül-Muhtasar fi Amel-il-Usturlab, 11) Ma­kaletün an Nef’il-Amm fil-Ameli bir-Rub’it­Tamm: Rub’-ı daire tahtası ile namaz vakitlerinin nasıl tayin edileceğine dairdir. Bu mukaddime iki yüz bab ve bir hatimeden meydana gelmiştir. 12) Risaletü Nüzhet-is-Sami’ fil-Ameli bir-Rub’il- Cami’, 13) Risaletü Kifayet-il-Künu’ fil-Ameli bir-Rub’il-Maktu’, 14) Risale fil-Amel bir-­Rub’iI-Hilali, 15) Risaletün fir-Rub’il-Alai, 16 Risale fi Usuli İlm-il-Usturlab bilinen eserlerinin belli başlılarıdır.

Kaynak: Yeni Rehber Ansiklopedisi