Hıtayname Nedir, Kitabı, Özellikleri, Hakkında Bilgi

Hıtâynâme. XVI. yüzyıl başlarında Çin’e giden Ali Ekber’in bu ülkeye dair yazdığı eser.

Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunma­yan Ali Ekber’in Mâverâünnehir veya Ho­rasan’da yaşadığı, tüccar olduğu ve Çin’e gönderilen bir elçilik heyetinde yer aldı­ğı, bulunduğu bölgenin Şeybânîler veya Safevîler tarafından işgali üzerine Osman­lı ülkesine göç ettiği tahmin edilmektedir (Aka, L/197 (1986|. s. 605). Müellif muh­temelen XVI. yüzyıl başlarında Çin’e git­miş, 1506-1508’lerde orada bulunmuş ve dönüşünde izlenimlerini kaleme alarak 1516’da Yavuz Sultan Selim’e, ardından da Kanunî Sultan Süleyman’a sunmuştur.

Yirmi bir bölümden oluşan eserde Çin’in sınırları, merkezî idaresi, saltanat siste­mi, yerleşim yerleri, iklimi ve coğrafî yapisi. dinleri, gelenekleri, şehirleri, posta sistemleri, yabancıları kabul usulleri, or­du teşkilâtı, hazineleri, imparatorluk sa­rayları, hapishaneleri, resmî bayramları, devletin İdarî bölgeleri, tarım ve bahçı­vanlığı, ilmive sanatı, eğlenceleri, kanun­ları ve eğitim sistemi. Batı dünyasıyla mü­nasebetleri, İslâmiyet’in Çin’deki duru­mu, Çİnliler’in bozkırlı insanlarla, Tibetli­lerle ve Hİntlİler’Ie münasebetleri, tapı­nakları, sikkeleri ve kâğıt paraları, hukuk­ları, resimleri ve resim koleksiyonları, baş­şehirlerin deki festivalleri, takvimleri, Çin tarihinin devirleri, batı bozkırlarında ya­pılan savaşlar hakkında bilgi verilmekte­dir. Çağdaş Ming hanedanının yıllığından alınan bu bilgilerin genellikle abartılı oldu­ğu anlaşılmaktadır.

Ali Ekber’in eserini yazarken daha ön­ce İslâm âleminde Uzakdoğu’ya ve bilhas­sa Çin’e dair yazılmış kitaplardan, özellik­le Umurlular tarafından 1419’da Çin’e gönderilen elçilik heyetine Şâhruh’un oğ­lu Baysungur adına katılan Gıyâseddin Nakkaş’ın 14Z2’de kaleme aldığı Mcd’i-bü’l-letâ*if”ı ile 851’de Çin’e giden Süley­man et-Tâcir’e atfedilen Ahbârü’ş-Şîn ve’l-Hind adlı eserden faydalandığı tah­min edilmektedir {İA, I, 318}. Hıtâynâ­me, 1500’lü yıllarda Çin’in durumu hak­kında yer yer oldukça değerli bilgiler ver­mesi yanında Yavuz Sultan Seiim’in Uzak­doğu’ya karşı olan ilgisini de göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Süleymani-ye Kütüphanesi’nde bazı nüshaları bulu­nan eserin (Âşir Efendi, nr. 249; Reîsül-küttâb Mustafa Efendi, nr. 609, 610) Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de de bir nüshası vardır (Mecâmiu Fârisî, Tal’at, nr 17, vr. 67-128).

Farsça kaleme alınan Hıtâynâme, III. Murad zamanında (1574-1595) kimliği meçhul bir kişi tarafından Türkçe’ye çev­rilmiştir. Mukaddimesinde “Hıtâ ve Ho-tan ve Çin ve Mâçîn mülûklerinin kanun­nâmesi” olduğu belirtilen bu çevirinin Tercüme-i Kanunnâme-i Hıtâ ve Hotan ve Çin ve Mâçîn adıyla Süleymani-ye Kütüphanesİ’nde kayıtlı bulunan nüs­hası (Esad Efendi, nr 1852) 995 (1587) tarihini taşımaktadır. Hitay veya Hıtâ, San Nehir ile Çin Şeddi arasındaki böl­genin adı olup merkezi Pekin idi. Hoten, Tlırfan’ın güneybatı eyaleti durumunday­dı ve İslâm kaynaklarında bütün Kuzey Çin ve Doğu Türkistan’ı içine alacak şe­kilde kullanılıyordu. Çin veya bazı nüsha­larda geçen Mâçin ise (SanskritçeMaha-Çin: Büyük Çin) Çin’in geri kalan kesimi­ni ifade ediyordu. Bazı nüshaları Kanûnnâme-i Çîn ü Hıtâ adını taşıyan (Ali Ek-ber Hıtâî, neşredenin önsözü, s. 19, krş. Keşfü’z-?unün, II, 1314) Türkçe tercüme, 1270 (1854) yılında İstanbul’da Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun Matbaası’nda Tercüme-i Târih-i Nevâdir-i Çîn ü Mâ­çîn adıyla basılmıştır.

Hıtâynâme 1883 yılında Ch. Schefer tarafından incelenmiş (bk. bibi.), ardın­dan H. Leberecht Fleischer eserin Türkçe tercümesinin ilmî değerini ortaya koy­muştur (bk. bibi). Paul Ernest Kahle Hı-tâynâme’rnn diğer Farsça nüshaları üze­rinde çalışmış (“Eİne Islamische Quelle über China um 1500”, AO, XII 119431, s. 91 -110) ve 1948 yılında Âşir Efendi nüs­hasını esas alarak Zeki Velidi Togan’m yar­dımıyla eseri yayıma hazırlamış, ancak bu çalışma basılmamıştır. Eserin Farsça tam metni. Kahire nüshası esas olmak üzere çeşitli nüshalardan faydalanılarak ortaya konmuş, bir değerlendirme yazısı, Türk­çe tercümenin tıpkıbasımı ve Çin’le ilgili diğer bazı eserlerle birlikte îrec Efşâr ta­rafından Tahran’da yayımlanmıştır (1357 hş., 1372 hş.; eserle ilgili çalışmalar için bk. Aii Ekber Hıtâî, s. 22-29).

TDV İslâm Ansiklopedisi