Güldeste-i Riyaz-ı İrfan Kitabı, Yazarı, Konusu, Hakkında Bilgi

Güldeste-i Riyâz-ı İrfan. İsmail Belîğ’in (ö. 1142/1729) Bursa’da ölmüş veya orada yaşamış ünlüler hakkındaki hal tercümesi kitabı.

Güldeste-i Riyâz-ı İrfan, Tezkire-i Belîğ; Târih-i Vefeyât-i Beliğ Efendi, Güldeste-i Belîğ, Güldeste, Târih-i Burûsa gibi isimlerle anılan eserin tam adı Güldeste-i Riyâz-ı İrfan ve Vefeyât-ı Dânişverân -ı Nâdiredân “dır. Müellif müsveddesinde eserin adını önce “Gül­deste-i Riyâz-ı Erbâb-ı Kemâl-i Burûsa” olarak koymuş, daha sonra bu şekilde değiştirmiştir.

Eser, Baldırzâde Şeyh Mehmed Selîsî’nin 1059’da (1649) telif ettiği, Bursa tarihiyle ilgili ilk eser olan, Bursa’da medfun meşâyih, âlim ve şairlere dair vefeyâtnâme türündeki Ravza-i Evliya’sına zeyil olarak kaleme alınmıştır. Belîğ, Baldırzâde’nin yer vermediği Bursa’da yatan padişah, şehzade ve vezir gibi şah­siyetlerin yanı sıra onda bulunmayan başka sınıf ve mesleklerden kimseleri de kitabına aldığı gibi, Baldırzâde’nin eserinden bu yana Bursa’da ölmüş ün­lüleri de ilâve etmiştir. Kitabını hazırla­dığı sırada geçici olarak gittiği İstanbul’da Atâî’nin Hadâiku’l-hakâik’ına ze­yil yazan Uşşâkîzâde İbrahim Efendi’den ve diğer bazı kişilerden faydalanmış, müsveddelerini gösterdiği Sadrazam Damad İbrahim Paşa’nın isteğiyle bunları temize çekmiştir. Bizzat kendisinin bil­dirdiğine göre eserini 1133’te (1721) Bursa’da yazmaya başlamış ve 4 Safer 1135’te(14 Kasım 1722) tamamlamıştır. Kitabının sonuna koyduğu tarih manzu­mesinin 1141 (1728) yılını göstermesi­ne bakılırsa, arada bazı ilâveler yaparak bir müddet bekledikten sonra tekrar İs­tanbul’a gidip eserini aldığı son şekliyle İbrahim Paşa’ya takdim ettiği söylene­bilir.

Belîğ, Bursa’da yetişmiş yahut sonra­dan bu şehre gelip orada ölmüş şahsi­yetlerin hal tercümelerini topladığı ki­tabını, her birine “gülbün” adını verdiği beş bölüm üzerine düzenlemiştir. Birin­ci bölümde. Osman Gazi’den itibaren Bursa’da yatan ilk Osmanlı sultanları, şehzadeler ve vezirler (kırk bir kişi); İkin­cisinde meşâyih, vaiz ve dervişler (154 ki­şi); üçüncü bölümde âlim ve müderris­ler (218 kişi); dördüncüsünde şairler (elli yedi kişi); beşincisinde ise musikişinas, hattat, nakkaş ve meddahlarla hekim­ler (yirmi bir kişi) yer almaktadır. Eserde toplam olarak 491 kişinin hal tercüme­si bulunmaktadır. Bunların hayatları oldukça tafsilâtlı anlatılmış, şairliği olan­ların şiirlerinden örnekler verilmiştir.

Eserin her bölümünde belirli zümrelerdeki kimselerin biyografilerinin bir araya toplanması, müellifin düzenli bir metoda sahip olduğunu göstermekte­dir. Önemli bilgiler verdiği beşinci bölü­mü sanatkârlara ve çeşitli sınıftan hü­ner sahiplerine ayırmakla Belîğ, çok de­fa bu mesleklere yer vermeyen tabakat ve terâcim-i ahvâl kitaplarına göre bir yenilik ortaya koymuştur. Bundan dola­yı beşinci bölüm esere ayrı bir değer ka­zandırmaktadır. Eserin bir diğer özelli­ği de faydalanılan kaynaklardaki bilgi­lerin aynen alınmayarak zaman zaman bunların yanlışlarının da belirtilmiş ol­masıdır.

Güldeste’nin on dört yazma nüshası bilinmektedir. Bunlardan biri, Müsved-de-i Güldeste-i Riyâz-ı Erbâb-i Ke-mâl-i Burûsa adını taşıyan müsvedde halindeki nüshadır. “Telhis nüshası” denilen kı­saltılmış bir nüsha da İstanbul Üniversi­tesi Kütüphanesi’ndedir. Di­ğer on iki nüsha İstanbul Üniversitesi, Topkapı Sarayı Mü­zesi, Süleymaniye, Bursa İl Halk, Medine’de Şeyhülislâm Arif Hik­met Bey kütüphaneleriyle Paris Bibliotheque Nationale, Kaiserlich-Königlichen Hof-Bibliothek zu Wien ve Kahire Dâ-rü’l-kütübi’l-kavmiyye’de bulunmaktadır. Türkiye kütüphanelerinde mevcut en eski nüs­ha 1135 (1723) ta­rihli olup müellifin hayatında istinsah edildiğinden ayrı bir öneme sahiptir.

Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’a gördüğü büyük rağbet dolayısıyla aşağıdaki ze­yiller yazılmıştır: Eşrefzâde Ahmed Zi-yâeddin. Gülzâr-i Sulehâ ve Veieyât-ı Urefâ; Mehmed Fahreddin, Gülzâr-ı İr­fan; Gazzîzâde Abdüllatif, Hulâsatü’I-veieyât.

Eser, Bursa Ticaret Mahkemesi reisi Kasabzâde Mehmed Eşref tarafından 1302″de (1884) Bursa’da Hüdâvendigâr Matbaası’nda bastırılmıştır. Güldeste’-nin. 1932-1936 yıllan arasında Bursa’da Yeni Fikir gazetesinde tefrika şeklinde yayımına başlanmışsa da gazetenin ka­panması üzerine bu neşir yarım kalmıştır.

TDV İslâm Ansiklopedisi