Fritz Haber Kimdir, Hayatı, Eserleri, Hakkında Bilgi

HABER, Fritz (1868-1934)

Alman, kimyacı. Havadaki azottan amonyak üretimine olanak sağlayan sentez yöntemiyle tanınır.

9    Aralık 1868’de Breslau’da (bugün Polonya’da Wroclaw) doğdu, 29 Ocak 1934’te İsviçre’nin Basel kentinde öldü. Berlin ve Heidelberg üniversitelerinde okuyan Haber, Charlottenburg Technische Hochschu-le’den 1891’de doktorasını aldıktan sonra Zürih’teki Eidgenössische Technische Hochschule’de araştırmalar yaptı. Kimya maddeleri ticareti yapan babasıyla kısa bir süre çalıştıktan sonra, akademik yaşamı yeğleyerek ilk önce Jena Üniversitesi’nde, 1894’ten başlayarak da Karlsruhe Technische Hochschule’de öğretim üyeliği yaptı, 1906’da da fiziksel kimya profesörlüğüne atandı. 1911’de Berlin yakınlarındaki Dahlem’de yeni kurulan Kaiser Wilhelm Fiziksel Kimya ve Elektrokimya Enstitüsü’nün yöneticiliğine getirildi.I.Dünya Savaşı sırasındabu kurumda Almanya’nın askeri gereksinmelerini karşılamaya yönelik araştırmalar yapan ve klor gazı da dahil olmak üzere kimyasal savaş araştırmalarına katılan Haber’e 1918’de,amonyak sentezin üstüne çalışmaları nedeniyle Nobel Kimya Ödülü’nün verilmesi Avrupa’da birçok bilim adamı tarafından tepkiyle karşılandı. Almanya’nın savaş borçlarını ödemek amacıyla deniz suyundan altın üretme projesi başarısızlıkla sonuçlanan Haber, Naziler’in yönetimi ele geçirmesi üzerine 1933’te Yahudi’asıllı olması nedeniyle enstitüdeki görevinden istifa etmek zorunda kaldı ve bir süre İngiltere’de Cambridge Üniversitesi’nde çalıştı.

Doktora sonrası kendi çabalarıyla öğrendiği fiziksel kimya alanında kısa zamanda önemli çalışmalar yapan Haber, 1898’de elektrokimya, 1905’te gazların tepkimesi üstüne yazdığı iki kitapla akademik başarı sağladığı gibi, kimyada kuramsal çalışmayla sanayi uygulamalarını birleştirmekte gösterdiği ustalıkla da daha sonraki çalışmalarının temelini de atıyordu. Nitekim, sıvıların asitliğinin (pH) ölçümünde kolaylıklar getiren bir cam elektrodun ve çeşitli bataryaların geliştirilmesi, kristal tuzların elektrolizi gibi uygulamaya yönelik çalışmalarının yanı sıra Haber, Planck’ ın kuvantum kuramını kimyaya uygulamak üzere kuramsal araştırmalar da yaptı. Kuramsal temele dayalı, pratik değeri bulunan çalışmalarının en önemlisi de havadaki azottan amonyak sentezine ilişkin çalışmasıdır.

Azotlu bileşikler gübre ve patlayıcı maddelerin üretiminde önemli bir rol oynadığı için, Avrupalı kimyacılar 20.yy’ın başlarında bu tür maddelerin ana kaynağı olan Şili’deki nitrat yataklarının hem uzak oluşu hem kaynaklarının tüketimi karşılamama olasılığı karşısında çeşitli çözüm yollan denemekteydiler. Azot için en elverişli kaynak olan havanın yaklaşık 4/5’ini oluşturan azotu kullanışlı bir ara madde biçiminde kazanmak amacıyla elektrik ark yöntemi ve havadaki azotun kalsiyum karbüre tepkimesiyle siyanamit sentezi denenmiş, ancak sanayi açısından ucuz ve kullanışlı üretim yöntemleri geliştirilememişti. Haber de, azot-hidrojen tepkimesiyle amonyak üretimi üzerinde çalışmaya başladı. Ne var ki, bu tersinir bir tepkime olduğundan, elde edilen amonyak da hidrojen ve azota dönüşebiliyordu.Tepkimenin amonyak sentezine doğru kaydırılması için çeşitli koşullar ve katalistler deneyen Haber, 1907-1909 arası yaptığı çalışmalar sonucu, önce osmiyum, daha sonra da uranyum katalistiyle yüksek sıcaklık ve 150-200 atmosferlik basınçta gerçekleştirdiği bir tepkimeyle sanayide üretime olanak sağlayacak düzeyde amonyak sentezini başardı. Bu bulgularım ilettiği BASF Şirketi aracılığıyla Cari Bosch’un 1913’te amonyak sentezini büyük ölçeklerde uygulanacak bir biçimde geliştirmesiyle, Haber-Bosch yöntemi amonyak üretimine olanak sağladı. Bugün de bu yöntem ufak değişikliklerle amonyak sentezinde kullanılmaktadır.

Haber’in amonyak sentezine ilişkin araştırmaları kimya sanayii için önemli bir katkı olduğu gibi, bu ve benzer çalışmaları sanayide katalist kullanımına ve yüksek basınç gerektiren tepkimelere de ışık tutmuştur.

•    YAPITLAR (başlıca): Grundriss der technischen Electro-chemie auf theoretischer Grundlage,1898, (“Teknik Elek-trokimyamn Kuramsal Temeli”); Thermodynamik technischer Gasreaktionen, 1905, (“Teknik Gaz Tepkimelerinin Termodinamiği”); Uber die Synthese des Ammoniaks, 1922, (“Amonyak Sentezi Üstüne”); Die Chemie im Kriege, 1922, (“Savaşta Kimya”); Aus Leben und Beruf, 1927, (“Yaşam ve Meslekten”).

•    KAYNAKLAR: M.Goran, The Story of Fritz Haber, 1967.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi