Sosyoloji

Francis Bacon

Francis
Bacon
(1561-1626)

İyi bir eğitim aldı. Ailesi politik kariyer
sahibiydi. Üst düzey görevlerde bulundu. Politik kariyeri rüşvet skandalıyla
sona erdi. Bunun ardından bilimle ilgilenmeye başladı.

Novum
Organum
(Yeni Organon) adlı başyapıtı
yöntem ve bilgi üzerindir.

Nova
Atlantis
(Yeni Atlantis) adlı yapıtında
bilimsel bilgiyle yönetilen bir toplum kurgusunu anlatır.

Bilgi güçtür sözü ona atfedilir. Kastettiği
bilgi bilimsel bilgidir. Bilimsel bilginin temel konusu doğadır. Bilgiye sahip
olan doğayı kontrol eden imkânlara da sahip olur vs.

Bilgiye ulaşma konusunda sağlam bir
yöntemimiz yoksa elde edeceğimiz bilgiler rastlantısal olacaktır. Bu da bize
sürekli bir güvence sağlamayacaktır. Bilimsel araştırmalarda yöntemin önemine
vurgu yapması, Bacon’ı önemli bir yere getirir.

Bacon’ın yöntemi tümevarımdır. O zamana dek
Aristotelesçi tümdengelim geçerliydi. Tümdengelim kıyasa dayanan bir tür
metafiziktir. Doğa araştırmalarına, daha doğrusu deneysel araştırmalara uygun
değildir.

Tümevarım yöntemi, gözlem yapmak, tek tek
gözlenen şeyler üzerinde düşünmek ve sonunda tüm gözlenenleri ortak olarak
ifade edebilecek bir genel açıklamaya varmak esasına dayanır.

Bacon öncelikle tümevarım yapacak bilim kişisinin
özellikleri üzerinde durur. Bilim insanı doğa üzerine inceleme ve araştırmalara
girişmeden önce zihinsel temizlik yapmak durumundadır. Bacon temizlenmesi
gereken bu önyargılara putlar (idoller) adını verir ve bunları dört grupta
toplar.

1.
Soy (Tribus) Putları
: Bunlar insan soyunun
ortak özelliklerinden kaynaklanan önyargılardır. Doğa olaylarını insan doğasına
gönderme yapan önermelerle açıklamaya çalışan geleneksel yargılardan bilim
insanı uzak durmalıdır. Bilim insanı doğa olayları karşısında objektif olmak
zorundadır.

2. Mağara
(Species) Putları
: İnsanın içinde
yaşadığı toplumun değer yargılarıyla yoğrulması sonucunda kendi mağarasını
oluşturduğunu söyleyen Bacon, bilim insanının bu mağaranın dışına çıkmadıkça
nesnel değerlendirme yapamayacağını belirtir.

3.
Çarşı-Pazar (Fori) Putları
: Hakkında kesin
bilgimizin olmadığı (kader, talih ve çoğunlukla felsefi ve dinî göndermeleri
olan sözcükler gibi) sözcüklerin yarattığı kafa karışıklığı bilimsel düşüncenin
önünde bir engeldir. Bacon’ın işaret ettiği tam olarak bugün enformasyon
dediğimiz anlamsız ve kirli bilgi yığınlarıdır. Bilim insanının terimleri
gerçek anlamları içinde ve abartmadan kullanması son derece yaşamsal bir
konudur.

4.
Tiyatro (Theatre) Putları
: Öğrenilen bilginin
daha sonra karşımıza çıkan önermelerin önünde süzgeç işlevi görmesi ve
anlatılanı nesnel olarak değerlendirmemize mani olmasıdır. Bacon, “bu nedenle
sofistik, empirik ve batıl inançlı olmak üzere üç hata kaynağı ve üç çeşit yanlış
felsefe vardır,” der.

Gözleme
Dayalı Tümevarım

Bacon’un tümevarım yöntemiyle ulaşmak
istediği genelleme, bir doğa olayının özünü, formunu yakalamaktır.

Telesius doğanın etken formları sıcaklık ve
soğukluktan söz etmekteydi. Bacon da bu nedenle sıcaklığın/ısının formunu ya da
yasasını keşfetme işine girişir.

Bacon, bu alanda amaca ulaştıracak bir
tümevarım için, dört basamaklı bir işlem süreci öngörür: Birinci basamak olarak
doğada ısı (sıcaklık) içeren bütün olguların belirlenmesi, listelenmesi
gerekmektedir.

Bundan sonra Bacon’un belirttiğine göre
olgunun içinde bulunmadığı şeylerin listesi olarak betimlenebilecek olanlar
evresi gelmektedir.

Bundan sonra, olgunun içlerinde dereceli
olarak bulunduğu şeyler listesi, başlığı altında bir seri araştırma yapılır.

Son aşama olgunun içinde bulunmayanların dışta
bırakılması aşamasıdır.

Bacon’un tümevarım yöntemini belirleme
biçimi tümüyle kendine özgüdür ve modern bilimin yöntemini salt tümevarım
olarak düşünmesi de bugünkü bilimsel yöntem anlayışına uymamaktadır. Bugün
tümdengelim ve tümevarım bilimsel yöntemde birbirini tamamlayacak biçimde iç içe
kullanılmaktadır.

Modern
Felsefe I

Prof. Dr. Sara Çelik

Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No:
2588

Haziran 2012, Eskişehir