FİYAT ENDEKSLERİ

 

Sık sık tartışılan
konulardan birisi de hiç kuş­kusuz bu yıl fiyatlar ne kadar artmıştır? soru­suna
verilen cevaplardır. Bir ekonomide birey­ler sayısız mal ve hizmet tüketirler.
Belli bir dönemde fiyat değişmeleri konusunda sorula­cak soruya 3000 tane ayrı
mal fiyatı verip ayrı ayrı fiyat değişmelerinden söz etmenin hiçbir anlamı
yoktur. Bu nedenle konuya toplu ve özet bir cevap bulmak gerekir. Bunun İçin de
fiyat seviyesindeki değişmeleri, temel (baz) olarak alınan belirli bir döneme
(genellikle yı­la) göre fiyatların ne oranda artıp azaldığını, temel yıla ait
değer 100 olarak kabul edilmek suretiyle, düzenlenen endeksi er yardımıyla bu­labiliriz.
Genel olarak temel (baz) yıl seçiminde fiyat artışlarının normal olarak seyrettiği
bir                      yıl                         seçilir.

 

/. Genel Olarak Kul/anılan Fiyat Endeksleri

 

A- Tüketici Fiyat
Endeksi (Geçinme En­deksleri): Tüketici fiyat endeksi tüketiciler ta­rafından
satın alınan ortak nitelikteki mal fi-yatlürım kapsar. Tüketici fiyat
endekslerinde-ki değişmeler normal bir kimsenin geçim dü­zeyindeki değişmelerin
ölçülmesi anlamına ge­lir. Bir diğer deyişle, geçinme endeksleri ha­yat
pahalılığı endeksidir. Bu endeksteki değiş­meler belli bir hayat standardını
muhafaza et­mek için harcanması gereken para miktarında­ki farklılığı gösterir.
Gerçi belirli bir hayat standardını sürdürebilmek, çeşitli mal ve hiz­metlerin
belirli miktarlarda tüketimine bağlı­dır. Bunların miktarı sabit kalıp
fiyatları değiş­tiği takdirde, aynı hayat standardını sürdür­mek için gerekli
para miktarı da değişiyor de­mektir. O halde tüketici fiyat endeksinin oluş­turulmasında
asıl amaç, fiyat değişmelerini bu açıdan aksettirmektir.

Tüketici fiyat
endekslerinin hazırlanmasın­da en önemli sorunlardan birisi, her malın
ağırlığının aynı olmamasıdır. Bu durum en­dekslerin hazırlanmasında tartı
kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Ancak hangi mala ne ka­dar tartı
uygulanacağı hayli karmaşık bir iştir. Bununla birlikte normal bir ailede, peynirle
el­bise askısının tüketimdeki ağırlığının da aynı olduğunu kabul etmek mümkün
değildir. Öte yandan tüketici fiyat endeksleri hem sosyal ve ekonomik gruplar,
hem de coğrafi bölgeler açısından değerlendirilebilir.

Tüketici endekslerinde
malların ağırlikların-dırıtmasında tüketim yöntemi ve aile bütçesi yöntemi ve
tip aile bütçeleri olmak üzere üç yöntemden yararlanılabilir.

Genel tüketim yöntemi
belli bir dönem İçin­de ülkede tüketilen tüm mal ve hizmetlerin saptanmasını
gerektirir. Bunun İçin yıllık ge­nel tüketim ve ithalat toplamından yıllık ihra­cat
değeriyle stok miktarlanndaki artış ya da azalış farkı çıkarılır ve toplam
tüketimdeki fark böylece saptanır. Kuşkusuz bunun için

bir ülkede çok
güvenilir istatistiklerin varlığı gerekir. Ülkemizde böyle bir istatistik veri
yoktur.

Aile bütçesi
yönteminde ise ailelerin yaptık­ları harcamalar gözlenerek bir yıldan diğerine
çeşitli mal ve hizmet kalemlerinde yapılan masrafların farklılığı araştırılır.
Bazen bu iş­lemler teorik olarak yapılır. Bu durumda teo­rik bütçe yöntemi
uygulanır.

Bir diğer yöntem de
tip aile bütçeleridir. Bu­rada ailelerin içinde bulundukları sosyal du­rumlarına
göre çeşitli masraflar ağırlıklı ola­rak gözönüne alınır.

B- Üreıicİ Fiyat
Endeksi (Toptan Eşya Fiyat Endeksi): Toptancılar tarafından alınan ve sa­tılan
ortak nitelikteki farklı mal gruplarının fi­yatlarındaki değişmeyi Ölçer.
Tüketici fiyat en­dekslerinin perakende fiyatlara göre düzen­lendiğini
biliyoruz. Bu fiyatlar, yerel açıdan farklılıklar gösterdiği, hatta aynı
şehirde semt­ten semte değiştiği gibi, malların toptan fiya­tından başka,
taşıma giderleri, kira, aracıların kârı ve benzer elemanları da kapsamaktadır.
Bu nedenle geçim masraflarının yıldan yıla g endeksinde yer alan sembollerin ne
anlama geldiğini görelim.

Endekslerde (p)
fiyatları (q) da miktarları gösterir.

Ayrıca;’

Po: esas devredeki
fiyatı

Pi: herhangi bir yılın
fiyatını

qo: esas devredeki
miktarı

qi: herhangi bir yılın
miktarını gösterir.

Buna göre, Pİ, P2, P3
birinci, ikinci, üçüncü yıla (ya da aya) ah fiyatları ql, q2, q3 de birin­ci,
ikinci, üçüncü yıla (ya da aya) ait miktarları ifade eder.

Endekslerde değişik
devrelere ait fiyat ve miktar hep sabit tutulan bir yılın değerine bö­lünür. Bu
yılın değerine esas devre ya da te­mel devre (yıl) denir.

1- Tartısız Fiyat
Endeksleri: Tartısız fiyat en­dekslerinin iki tipi söz konusudur.

A. Cari Fiyatların
Toplamı:

Cari fiyatların
toplamı adı verilen endeks içerdiği (N) malın (i) ilindeki fiyatları toplamı­nın
esas kabul edilen (Ö) yılındaki fiyatlar toplamına oranıdır. Endeksi yüzdü
olarak (i) ile  erdiğimizde

IPo

bulunur.

Formülde 6(sigma)
loplama İbarelidir. For­mülde endekse giren malların sıra numarasını belirlemek
için (j) indisi dahil edilerek Pl yeri­ne I’ij yazılabilir. Ancak karmaşıklığa
neden ulnıaması için j indisi ihmal edilmekledir.

Carî rakamların
toplanmasıyla oluşturulan endeks fazla güvenilir değildir. Elde edilen ra­kamlar
mallarla ilgili olarak kilo, metre, Hm vb. birimlerin kullanılmasına göre
değişir. Di­rim farklılığı giderildiğinde de bu kez endeks, fiyatları yüksek
olun malların tesiri altında ka­lacaktır.

B. Fiyat Oranlarının
Ortalaması (Nispi Fi­yatlar Ortalaması):

Bileşik endekslerin
ortalaması alınırken, he­saplama kolj) lığı nedeniyle, aritmetik ortala­ma
tercih edilmektedir. Fiyat oranlarının orta­laması endeksi, N malın
“i” yılındaki fiyatının “o” yılındaki fiyatına oranının
ortalamasıdır. O halde formül;

Ii=Xv/ELxlOO\dür.

Nispi fiyatlar ortalan
,<sı endeksi, ölçü birim­lerinin ve malların fiyatlarındaki pahalılık far­kının
yarattığı olumsuzluğu gidermektedir.

2- Tartılı Fiyat
Endeksleri: Fiyat endeksleri­ne giren mal ve hizmetlerin hepsinin aynı öne­me
sahip olmaları düşünülemez, örneğin ha­yat pahalılığı endeksi oluşturulurken
endekse giren maddeler arasında peyııir, kömür ve ana­nas bulunsun. Bu
kalemlcrdeki fiyat değişme­lerinin aynı önemi haiz olduğunu söylemek mümkün
değildir. Peynirin fiyatındaki iniş çı­kıdır hiçbir şekilde ananasın
fiyatındaki değiş­melerle aynı ağırlıkta olamaz. Bundan da anla­şılacağı üzere
endekse giren mal ve hizmetle­rin önem derecelerini belirten belirli lanı ve
katsayıların kullanılması gerekir.

Tartı ile ortaya çıkan
en Önemli sorun tamla­rın sabit mi, yoksa yıldan yıla değişken mi ola-

cağıdır. Buna göre de
endeksler sabit tartılı ya da yıldan yıla değişken tartılı olarak hazırlana­bilir.

Endekslerde tartıyı T
harfiyle gösterdiğimiz­de   tartılı   endeks  
şöyle   İfade   olunabilir.

-fi I = £ Po T  x 100

ZT

Burada

I = i” dır. i=ı

Endekslerde tartıların
ne şekilde hesaplana­cağı sofunu Önemlidir. Tartılar, endeksin ma­hiyetine göre
çok çeşitli değerler alabilir.

A.Sabit Tartılı
Endeksler: Fiyat endekslerin­de tartı olarak mübadele edilen malların değe­ri
alındığında, değer; fiyatlarla miktarların çar­pımı sonucu elde edilir. Yani

T = P q*dür.

Esas devre için bu
tartı

To – Po.qo şeklinde
gösterilir. Yukarıdaki formülde, Tu’m yerine Poıjo değerini yazdığı­mızda

Po

= EPiao

x!00

I To*:Püq0      I 
Poqo

elde edilir.

Filde edilen
yukarıdaki formül tartılı endeks­lerde en çok kullanılan ve adına 1 aspeyres de­nen
formüldür. Bu formülün en önemli özelli­ği tartıların yalnızca temci yılda
hesaplanmam ve daha sonraki yıllar için sabit kalmasıdır.

Kuşkusuz Kaspeyres
formülünün sabit tartılı olmasının bazı eksiklikleri vardır. Formülün en önemli
eksikliği, her yıl aynı miktar mal ve hizmet satın alındığı varsayımına göre
düzen­lenmiş olmasıdır. Oysa bir ekonomide bir yan­dan malların kendi
fiyatlarındaki değişmeler sonucu talep miktarında değişmeler olabilir, öte
yandan zevklerde ve malların fiyatlarında­ki değişmelere, gelir dağılımına,
nüfus artışla-rina bağlı olarak talepte kaymalar olabilir. Ay­rıca her yıl
piyasaya yeni yeni mallar da arzedi-lebilir. Laspeyres formülü bu gibi
durumları kavramamaktadır. Ayrıca satışlarında gerile­me olan mallara temel
yıldaki tartıların verilmcsibu malların gereğinden büyük, ucuzlama­ları sonucu
satışları artan mallara da gereğin­den küçük tartılar verilmiş olmaktadır.
Sonuç olarak endeks fiyal artışlarını abartılı vermek gibi birdurum
yaratmakladır.

B. Değişken Tartılı
Endeksler: Tartıların her yıl, ay da her hesaplama döneminde yeni­den
hesaplanması durumunda

sayı olarak
kullanılmak istenirse Laspcyrcs ve Paashc formülleri birleştirilerek Edqcworth
Endeks formülü elde edilir.

X100

Z Po ( qo + Pi)

IqiPo

alarak ifade olunan
bir endeks elde edilir. Bu endekse Paashc endeksi denilmektedir.

Paashc formülünde
tartılar cari devreye gö­re değişir. Şöyle ki fiyat ortalamalarında İ yılı­nın
değeri (pi xi) ile ağırlıklandırılır ve aritme­tik ortalamaları,

D. Fİsher’in İdeal
Endeksi: Fishcr denklemi ve miktar teorisini geliştiren ABD’li ünlü ikti­satçı
Irving Fisher yukarıda eksikliklerini vur­guladığımız Laspeyres ve Paashc
endeksleri­nin geometrik ortalamasını alarak düzenlene­cek İdeal Endeksin en
iyi endeks olacağını söy­lemiştir. İdeal Endekste Laspcyrcs ve Paashc
formüllerinin çarpımlarının kare kökü alın­maktadır. Buna göre ideal endeks

 ıo° –

IPoqi

x££ULxıoo ZPoqi

İlker PARASIZ

IPiqi

xlOO

olur.

Paashc formülü,
tüketicilerin satın aldıkları malların bileşimini biryıldan diğerine değiştir­mekle
birlikte satın alımlarını hre yıl aynı fay-clayı sağlayacak şekilde
ayarlayacakları varsa­yımına dayanır. Burada amaç İ yılındaki satın alımların
değerinin, aynı salın alımların temel yılda yapılmış olması durumunda gerekli
para­dan ne kadar farklı olduğunu göstermektir.

Paashc formülündeki
eksiklik fiyat artışları­nı olduğundan daha az göstermesidir. Ayrıca bu
endeksin düzenlenmesi bir hayli zordur. Çünkü her yıla ait (qi) .miktarlarının
saptan­ması güçtür. Kaldı ki tartıların değişi iri lemsi yapılan hesaplamaların
uzamasına neden ol­makladır. Nihayet bu yöntemle elde edilen “i”
yılına ait endeks “O” yılına ait endeksle kıyas-laıiübilirsc de
aradaki yıllara ait karşılaştırma-lar yapılamaz.

C. Edqeworth Endeksi:
Hem esas devre, hem de cari yıldaki miktar ya da değerler kat-

Ii = VI las x I pay =

olarak yazılabilir.

Bk. Piyasa; Tüketici
Davranışı.

FİZİK

Fizik maddenin
harekelinin, etkileşimleri­nin ve enerjinin farklı türleri arasındaki dönü­şümlerin
incelenmesiyle uğraşan bilim, soyul bir düzeyde fizik, allı büyük leori
Üzerinde ça­lışır. Bunlar Ncwton mekaniği, kuantum me­kaniği, izafiyet teorisi,
elektromanyetizm, ter­modinamik ve istatistiksel mekaniktir. Bu te­oriler
deneysel veriler ve özel sislem türlerine mahsus yorumlar aracılığıyla
tabiattaki olgu­larla temas kurarlar. Bu Özel sistem türleri şunlardır: Atom
fiziği, nükleer fizik, düşük-ısı fiziği, katı-durum fiziği, plazma fiziği,
astrono­mi vb. Bununla birlikte, ‘büyük teorilerin’ hiç birisi clcmcntcr
parçacıklar arasındaki etkile­şimleri ya da onların kozmolojideki kökenleri­ni
açıklama yeteneğine sahip değildir ve bu ko­nular bugünkü fiziğin ufuklarını
oluştururlar.

(SBA)

Bk. Belirsizlik
İlkesi, Enerji, İzafiyet Teorisi, Kimya; Madde; Matematik; Nükleer Eneıji MU-