Filozof Kimdir, İlk İslam Filozofu, Ünlü İslam Filozofları Hakkında Bilgi

Filozof. Varlık, bilgi, dil ve değerler alanıyla ilgili problemleri akılcı ve tenkitçi bir yaklaşımla ele alıp temellendİrmeye çalışan düşünce adamı.

Filozof kelimesinin aslı Yunanca filasofostur. Fîla (sevgi, dostluk) ve sofya (hik­met, bilgelik) kelimelerinden meydana ge­len filasofya “hikmet sevgisi”, fîla ve sofos kelimelerinden olu­şan fılasofos ise “hikmeti seven, bilge­lik dostu” anlamına gelmektedir. Bu ke­lime Arapça’ya feylesüf (çoğulu felâslfe) olarak geçmiş, Osmanlı Türkçesi’nde ise feylesof şekliyle kullanılmıştır; bugünkü Türkçe’de ise Fransızca’daki filozof (philosophe) telaffuzu benimsenmiştir. İslâ-mî literatürde feylesüf terimi yanında daha kuşatıcı bir anlam ifade eden ha-kîm kelimesi de yaygın olarak kullanıl­mıştır.

Filozof kelimesinin İlk defa eski Yunan­lılar tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Ciceron ve Diogenes Laertius’un, Eflâtun’un öğrencisi Herakleides Pontikos’un bugün elde bulunmayan bir eserine da­yanarak verdikleri pek kesin olmayan bir rivayete göre filozof kelimesini ilk kullanan düşünür Pisagor olmuştur. Da­ha önce sofos (hakîm) kavramı kullanılır­ken Pisagor bunun insan hakkında pek iddialı bir ifade olduğunu belirtmiştir. Zira yalnız Tann’nın gerçek anlamda ha­kîm olduğu söylenebilir, insan ise ancak hikmet dostu (filasofos) olabilir. Söz ko­nusu rivayete göre Pisagor filozofu şöy­le tasvir eder: Panayıra bazıları oyunla­ra katılmak, bazıları alışveriş yapmak, bazıları da seyretmek için gider. Hayat da bir panayır gibidir. Panayırdaki so­nuncu grup gibi filozof da hayatta olup bitenlere genel bir perspektiften bakar, bunu karşılıksız olarak ve sadece teorik bir tatmin için yapar.

Herakleides Pontikos’tan alınan riva­yeti desteklercesine Eflâtun, Sokrates’in Savunması ve Devlet’te filozofu yine pazar-panayır örneği çerçevesinde tas­vir etmeye çalışmış, insanın hakîm olma iddiasını reddederek onun ancak filozof olabileceğini, fakat her seyreden insa­nın, her gözlem yapanın filozof olama­yacağını söylemiştir. Çünkü insanların çoğu, varlıkla yokluk arası bir varlık ka­rakterine sahip görünürler dünyasında­ki nesnelerin bilgiyle bilgisizlik arası bir şey olan sanılarında (doxa) takılır kalır ve gerçek varlıkların (idealar) bilgisine ulaşamaz. Gerçek varlıklar ise güzellik, iyilik, adalet vb. idealardır; bunlar ezelî-ebedî olan varlıklardır. Onları ancak fi­lozof görür; onların bilgisine (episteme) yine ancak filozof ulaşır.

Aristo da felsefeyi “gerçeğin bilgisi” diye tanımlar ve filozofu izafî olanın, pratik içinde ara sıra doğru olanın değil ezelî-ebedî olanın ve sebeplerin bilgisi­ni arayan kimse olarak düşünür. Ona göre bir düşüncenin ispatıyla ilgili mantıkî istid­lalde bulunmak ve varlığın ilk prensip­leriyle son gayesi üzerinde akıl yürüt­mek filozofun başlıca uğraşıdır, ondan başKa bu işi yapacak kimse yoktur.

İlk İslâm filozofu olarak bilinen Ya’küb b. İshak el-Kİndî de feylesüf kelimesi­nin etimolojisi üzerinde durmuş ve bu­nun “seven” anlamındaki fila ile “hik­met” anlamındaki sûfadan oluştuğunu, buna göre felsefe kelimesinin “hikmet sevgisi” anlamına geldiğini tesbit etmiş­tir. Kindî filozofu ilimde gerçeği bulmayı, amelde doğru olanı yapmayı gaye edinmiş kişi olarak düşü­nür. Bu sebeple Kindî, İnsanların meş­guliyet alanlarının en yükseği ve en şe­reflisi olduğunu belirttiği felsefenin yo­lunu açan ve sonraki nesillere aktaran eski filozofları saygı ve minnetle anar. Şunu belirtmek gerekir ki tarihî gelişimi içinde felsefe özellikle İskenderiye okulunun etkisiyle teosofik bir mahiyet kazanmış, dolayısıyla filo­zof da ilâhî âlemle ve metafizik varlık­larla ilişki kuran bir kimse olarak nite­lendirilmiştir. Nitekim Kindî, nefsin be­denden bağımsız manevî bir cevher ol­duğunu izah için Eflâtun’dan naklen şu bilgiyi vermektedir: “Eskilerden birçok arınmış filozof, bu dünyadan soyutlanıp maddî nesneleri hiçe sayarak kendileri­ni varlığın hakikatini düşünmeye ve araştırmaya verince gaybın bilgisi onlara açıl­mış, insanların içinden geçeni bilmişler, yaratılanların sırrına vâkıf olmuşlardır”.Yine Kindî, “Felsefe insanın gücü yettiği ölçüde Allah’ın fiillerine ben­zemesidir” derken insanın ruhen arınmasını ve maddî hazlardan uzak bir hayat yaşayarak ahlâkî erdem­lerle donanmasını kastediyordu.

İslâm dünyasında tabiat felsefesinin kurucusu sayılan Ebû Bekir er-Râzî, çağ­daşları tarafından ileri sürülen kendisi­nin filozof olmadığı, çünkü yaşantısının mal mülk ve dünyevî olan hiçbir şeye değer vermeyen filozofların önderi Sokrafın yaşantısına hiç benzemediği iddi­asına karşı es-Sîretü’1-feîsefiyye adlı bir eser kaleme alarak kendini savun­muş ve gerçek filozofun nasıl olması ge­rektiğini tartışmıştır. Ona göre insanın dünyevî nimetlerden faydalanırken bu konuda aşılmaması gereken en üst sı­nır zulme, can almaya ve Allah’ın gaza­bına yol açacak her şeyden, aklın ve ada­let anlayışının uygun görmediği her tür­lü aşırı davranıştan sakınmaktır. Hazlara duyulan arzuyu tatmin etmenin en alt sınırına gelince, insan kendisine za­rarı dokunmayacak ve hastalığa yol aç­mayacak kadar gıda almalı, açlığını gi­dermenin ötesinde zevk ve lezzet almak amacıyla yememelidir. Kendisini aşın sı­cak ve soğuktan koruyacak barınakta oturmalı, göz alıcı konaklarda yaşama­malıdır. “Bu ikisinin arasındaki hayat nor­ma! hayattır. Böyle bir yaşama tarzını benimseyen kimse bundan dolayı felse­fî yaşayışın dışına çıkmış sayılmaz; ak­sine o bu isme lâyıktır. Şu var ki ideal hayat, en üst seviyede değil en aşağı se­viyedeki bir hayat tarzında aranmalıdır. Yüksek ruhlu kimseler refah içinde ol­salar da kendilerini yavaş yavaş en aşa­ğı hayat standardında yaşamaya alıştı­rırlar. Fakat bunun da altına inerek Hintliler’in, Maniheistler’in, rahip ve sûfîle-rin yaşadığı gibi yaşamak felsefî yaşayışın dışına çıkmaktır. Bu da normal ya­şayıştan ayrılmak, yok yere Allah’ı öf­kelendirmek ve filozofluktan kovulmayı haketmek demektir. En yüksek hayat seviyesi aşılınca da aynı durum söz ko­nusudur. Özet olarak demek isterim ki mademki şanı yüce yaratıcı bilgisizliğe düşmeyen âlim, zulmetmeyen âdildir, O’nun ilmi, adaleti ve rahmeti mutlaktır; ve mademki Allah bizim yaratanımız ve sahibimiz, biz de onun kullan ve kölele­riyiz, efendilerin en çok sevdiği köle de kendi izinden gidendir; öyleyse şanı yüce Allah’a en yakın olan kul en bilgin, en âdil, en merhametli ve en şefkatli olan­dır. İşte bütün filozofların, ‘Felsefe insa­nın gücü yettiği ölçüde Allah’a benze­mesidir” sözüyle anlatmak istedikleri bu­dur. Kısaca filozofça yaşamak işte bu­dur”.

İslâm düşünürleri içinde filozof keli­mesinin anlamı ve filozof sayılması ge­reken kişinin nitelikleri üzerinde en çok duran kişi Fârâbî olmuştur. Fârâbî ilim­lerin en eskisi, en yükseği ve diğer bü­tün ilimleri kuşatan bir bilgi alanı ola­rak saydığı felsefeyi Greklerin “hikmet” veya “en yüksek hikmet” diye nitelendir­diklerini, ayrıca onu “en yüksek hikme­te yönelme ve onu sevme” şeklinde ta­rif ettiklerini, bu hikmete sahip olana da “en yüksek hikmeti seven, tercih eden” anlamında filozof dediklerini söyler. Fâ­râbî de Kindî gibi düşünerek şöyle der: “Felsefe öğrenmekten amaç yüce yara­tıcıyı bilmek, O’nun değişikliğe uğrama­yan ‘bir’, her şeyin etken sebebi ve ken­di cömertliğiyle, hikmet ve adaletiyle bu âleme düzen veren yüce varlık oldu­ğunu bilmektir. Filozofun yapması ge­reken şey de gücü yettiği ölçüde yaratı­cıya benzemektir”. Ayrıca Fârâbî. bir kimsenin yalnız teorik bilgilere sahip olmakla ancak “na­kıs filozof” sayılabileceğini belirtir. “Kâ­mil filozof” olabilmek için bu bilgileri ye­rinde ve zamanında kullanmak yani ha­yata yansıtmak gerekir. Bu açıdan, teo­rik bilgilerle amelî faziletlere sahip ol­mak yönünden filozofla devlet başkanı, kral, kanun koyucu ve imam kavramla­rı aynı anlama gelir. Fârâbî gerçek filozofla ehliyet­siz, sahte ve erdemsiz filozofu birbirin­den ayırır ve Eflâtun’un Devlet’inden faydalanarak gerçek filozofu şu şekilde niteler:

1- Gerçek filozof teorik bilgiler­le donanmış olmalı ve bunları kullanma gücüne sahip bulunmalıdır.

2- Parlak bir zekâsı ve tasavvur gücü olmalıdır.

3- Öğ­renim sırasında karşılaştığı sıkıntılara katlanmasını bilmelidir.

4- Yapısı gereği doğruluğu ve doğru olanları, adaleti ve âdil olanlan sevmeli, dik başlı ve havai olmamalıdır.

5- Yeme içme konusunda aşırı gitmemeli, paraya pula değer ver­memelidir.

6- Gururuna düşkün olma­lıdır.

7- Yasaklardan sakınmalı, iyiyi ve adaleti kolaylıkla benimsemeli, kötülü­ğe ve zulme kolayca boyun eğmemelidir.

8- Doğru olanı elde etmek için azim sahibi olmalıdır. Fârâbî ayrıca, filozofun toplumda “fezâil” ola­rak şöhret bulmuş niteliklerle bezenme­si ve iyi davranışlar olarak bilinenlere aykırı hareket etmemesi gerektiğini belirti.

Gerçek ve sahte filozof ayrımı İhvân-ı Safa tarafından da yapılmıştır. İhvân-ı Safa, konuyu din-felsefe ilişkisi açısın­dan ele alarak dinle felsefe arasında te­melde bir çatışma bulunmadığını, çatış­manın felsefeyi bilmeyen sahte filozofla (mütefelsif) şeriatın sadece şeklî tarafını bilen dindarlar arasında olduğunu ileri sürmüştür. Onlara göre gerçekte filozofların hikmetiyle peygamberin şeriatı, insanı oluşma ve bozulma âleminin geçiciliğinden alarak cennete veya felekler âlemine, göklerin genişliğine yükseltme gayesinde birle­şir. Bundan dolayı İhvân-ı Safa filozof­lar hakkında iyimser düşünmeyi ve on­ların görüşlerini incelemeyi tavsiye eder; filozofları doğru dürüst anlamadan gö­rüşlerine karşı çıkanları eleştirir. Bununla birlikte bizzat ken­dileri de sahte filozoflar yanında dehrî ve materyalist filozofları tenkit etmiş­lerdir.

Şehristânî, el-Milel ve’n-nihaimde Kindrnin felsefe ve filozof tariflerini ay­nen tekrarlayarak filozofların hikmet ve ilim hakkındaki görüşlerini özetledikten sonra onları başlıca dört gruba ayırır.

Bunlardan ilki nübüvvet inancına sahip olmayan Hint Brahma nistleri, ikincisi kü­çük bir zümre olan Arap hakimleridir. Üçüncü grubu Grek filozofları teşkil eder-, bunlar da “hikmetin direkleri” olan mütekaddimîn ile.

Gazzâlî ise filozofları başlıca üç sınıfa ayırır. Bunlardan dehriyye en eski filo­zoflardan olup yaratıcıyı inkâr etmiş ve . âlemin ezelî olduğunu savunmuştur. İkin­ci sınıfı oluşturan tabiatçılar yaratıcının varlığını kabul etmekle birlikte ruhun ölümlü olduğunu ve yeniden hayata dön­meyeceğini ileri sürmüş, dolayısıyla âhiret hayatını inkâr etmişlerdir. İlâhiyyatçılar diye adlandırılan üçüncü sınıf Sokrat. Eflâtun ve Aristo’nun da dahil oldu­ğu müteahhirin devri filozoflarıdır. Bun­lar dehrî ve tabiatçı filozofları eleştir­mişler, ayrıca Aristo da Sokrat ve Eflâtun’u tenkit etmiştir. Bununla birlikte Gazzâlî, hem bu filozofları hem de onla­rın izinden giden Fârâbî ve İbn Sînâ gibi İslâm filozoflarını tekfir etmiştir.

İbn Rüşd’ün filozofları savunan karşı görüşlerine rağmen Gazzâlî’nin onları eleştirip tekfir etmesi esasen kelâmcılar, mutasavvıflar, fukaha ve muhaddis-ler arasında mevcut olan olumsuz tavrı daha da pekiştirmiştir. Birçok İslâm âli­minin ve özellikle İbn Teymiyye ile diğer Selefîler’in filozoflara hücumunda, ta­nınmış İslâm filozoflarının İslâmî akîdelerle uzlaştırılması güç bazı görüşleri ya­nında kendilerine filozof süsü veren bir kısım kimselerin, bâtınî ve ibâhî telak­kilerini felsefî görüş ve düşünceler şek­linde takdim etmelerinin de büyük tesi­ri olmuştur.

TDV İslâm Ansiklopedisi